Στο ερώτημα εάν η πρόοδος μπορεί να οδηγήσει στην οπισθοδρόμηση απαντά με το ενδιαφέρον άρθρο του ο διευθυντής του εκδοτικού οίκου Gutenberg Κώστας Δαρδανός στην Αυγή της Κυριακής, 17 Απριλίου. Αναφέρει ότι μπορεί η προοδος να οδηγήσει στην οποσθοδρόμηση, αν γίνει παρωπιδικά, βεβιασμένα και χωρίς στόχο. «Στα πανεπιστήμια παρουσιάζεται ως πρόοδος το ηλεκτρονικό βιβλίο και εν μέρει είναι.
Όμως, όταν προωθείται άκριτα, χωρίς να υπολογίζονται οι επιστημονικές έρευνες για τις πιθανές αντενδείξεις του, τότε η πρόοδος είναι τυφλή. Κορυφαίοι παγκοσμίως επιστήμονες, γλωσσολόγοι (Naomi Baron), νευροεπιστήμονες (Susan Greenfield) και παιδαγωγοί εφιστούν την προσοχή μας στην βλάβη που προκαλεί η αλόγιστη χρήση της οθόνης: καθυστέρηση στην ανάπτυξη του εγκεφάλου, διάσπαση προσοχής, εθισμός σε μικρά, ρηχά κείμενα που φτωχαίνουν τη σκέψη, κ.ά.
Οι φοιτητές, παγκοσμίως, προτιμούν το έντυπο κατά 80%. Στην οθόνη δεν μπορούν να συγκεντρωθούν, δεν θυμούνται, κουράζονται και δύσκολα διαβάζουν περισσότερες από 7 σελίδες ηλεκτρονικά. Στη χώρα μας επιχειρείται υποβάθμιση του έντυπου βιβλίου, με το επιχείρημα ότι αρκούν στους φοιτητές λίγες σελίδες για να «περάσουν το μάθημα». Η άποψη της αποσπασματικής ανάγνωσης ανοίγει τον δρόμο στο e-book ως αποκλειστικό φορέα επιστημονικής γνώσης.
Όμως η αποσπασματική ανάγνωση οδηγεί στην αποσπασματική γνώση. «Οι καλοί ιχθύες δεν τεμαχίζονται», είπε ο Ισοκράτης όταν ο Δημοσθένης του ζήτησε να πληρώσει μέρος μόνο των διδάκτρων του μαθήματος Ρητορικής. Ομοίως τα καλά βιβλία δεν διαμελίζονται. Δυστυχώς επικρατεί η γνώση «σε μπουκίτσες», κατακερματισμένη, στην λογική των social media, που καταναλώνεται γρήγορα, επιφανειακή, που καθιστά τον φοιτητή ικανό να μιλάει για πολλά, αλλά να κατανοεί πολύ λίγα.
Στο e-book οι φοιτητές δεν διαβάζουν ολόκληρα βιβλία, αλλά σκόρπια κεφάλαια και ίσως ούτε κι αυτά, παρά μόνο αποσπάσματα. Η γνώση γίνεται χρησιμοθηρική. Ψάχνουν λέξεις- κλειδιά για να βρουν τα «SOS» θέματα. Θα χαθεί η επιστροφή στις προηγούμενες σελίδες ώστε να γίνει η σύντηξη και αφομοίωση των γνώσεων. Θα χαθεί η σύνθετη, δημιουργική ανάγνωση.Το ίδιο ισχύσει και για τις φυσικές επιστήμες: ανακόπτεται η ροή του κειμένου, οι φοιτητές να εστιάζουν στο σχήμα, στο διάγραμμα ή στις εξισώσεις χωρίς να διαβάζουν και να αφομοιώνουν το κείμενο που έχει προηγηθεί.
Τα τελευταία χρόνια προωθείται το ηλεκτρονικό βιβλίο ως συμπληρωματικό του εντύπου, αλλά στην πράξη γίνεται ό,τι δυνατόν για να το υποκαταστήσει. Ηλεκτρονικά συγγράμματα, ως επί το πλείστον κακής ποιότητας, κυκλοφορούν ευρύτατα και προορίζονται να αντικαταστήσουν τα διεθνώς καταξιωμένα. Open source e-books, χωρίς δικαιώματα, προβάλλονται ως αντικαταστάτες των διαχρονικά και παγκοσμίως καταξιωμένων textbooks. Όμως το τζάμπα αξίζει τα λεφτά του.
Οι φοιτητής που θα μάθει Φυσική, Ιατρική ή Ψυχολογία από βιβλίο χωρίς πνευματικά δικαιώματα θα μπορεί να συγκριθεί στα σοβαρά με τον ομόλογό του που ενέσκυψε στα συγγράμματα του MIT, του Harvard, της Οξφόρδης, του Καίμπριτζ κ.ά;
Ποιος είναι τελικά ο στόχος της εκπαίδευσης στην μετα-κοινωνία του 21ου αιώνα; Θέλουμε να στρέψουμε τους νέους στο ανθρωπιστικό μοντέλο ή στο ακραίο νεοφιλελεύθερο, όπου ο φοιτητής προορίζεται αποκλειστικά για την αγορά εργασίας; Σε ένα τέτοιο δίλημμα ποιο γνωσιακό μέσον επιτελεί καλύτερα τον ανθρωπιστικό στόχο και ποιο τον αγοραίο;
Όσοι δηλώνουν προβληματισμό -και δεν είναι λίγοι- για την υποβάθμιση των ανθρωπιστικών σπουδών και την εξάρτηση των επιστημόνων από τους χρηματοδότες τους, ας προβληματιστούν αναφορικά με την αξία του έντυπου βιβλίου και του ηλεκτρονικού στην εκπαίδευση και ας ζητήσουν τη συνδρομή των ειδικών ερευνητών, αλλά και των φοιτητών.
Όλοι συνηγορούν ότι η γνώση επιτυγχάνεται, πρωτίστως, μέσω του χαρτιού. Ας μην το καταδιώκουμε! Ας μην πειραματιζόμαστε με την επιστήμη, στο όνομα της προόδου, αγνοώντας τα επιστημονικά δεδομένα. Λέμε “ναι” στην τεχνολογία που υπηρετεί τον άνθρωπο, αλλά λέμε “όχι” στον άνθρωπο – υπηρέτη της τεχνολογίας».