Τη νύχτα της παραμονής των Χριστουγέννων, σε μια θρυλική σπηλιά στην Κίσαμο Χανίων, ο Χριστός γεννάται. Στο σπήλαιο του Αγίου Ιωάννου του Ερημίτη, στη Μαραθοκεφάλα Κισάμου ξεκινά η Θεία Λειτουργία που διαρκεί μέχρι τα μεσάνυχτα. Δεκάδες πιστοί ανταποκρίνονται στο κάλεσμα του Μητροπολίτη της περιοχής, για να βιώνουν τη μαγεία της αναπαράστασης της φάτνης όπου γεννήθηκε ο Χριστός, με τα πρόβατα, τους βοσκούς, τις φωτιές και το αστέρι στην κορυφή του σπηλαίου. Ατμόσφαιρα εξαιρετικά κατανυκτική και μυστικιστική, φλόγες και τα σήμαντρα, και η γέννηση του Χριστού έρχεται στις καρδιές τους μέσα στο αυθεντικό σκηνικό της κρητικής υπαίθρου.
Το ιστορικό σπήλαιο του Αγίου Ιωάννου του Ερημίτη ή Ξένου, στο οποίο κατά την παράδοση έζησε ο Άγιος που περιηγήθηκε στην Κρήτη, υπάρχει ναός του 15ου αιώνα και θεμέλια παλιών κελιών που χρονολογούνται κατά τον 17ο – 18ο αιώνα. Από ευρήματα, εκτιμάται ότι το σπήλαιο χρησιμοποιήθηκε ως χώρος λατρείας από τους προχριστιανικούς χρόνους. Στο εσωτερικό του βρίσκεται και η κρύπτη που ο Άγιος Ιωάννης λέγεται ότι αναγκαζόταν να κρύβεται από τις συχνές επισκέψεις των βοσκών και των γεωργών, ενώ κοντά υπάρχει ένας μικρός χώρος που κατά την παράδοση είχε χρησιμοποιηθεί ως κρυφό σχολειό. Από μια σχισμή του βράχου, δίπλα στο ναό, χειμώνα-καλοκαίρι, στάζει αργά αργά νερό, το «αγίασμα του Αγίου».
Και φέτος ο Σεβασμιότατος Μητροπολίτης Κισάμου και Σελίνου, κ. Αμφιλόχιος έχει απευθύνει το κάλεσμα του στους πιστούς και στις 24 Δεκεμβρίου, στις 20:30 το βράδυ, η λειτουργεία θα ξεκινήσει, «με την ευχή και την ελπίδα να αξιωθούμε να οδηγηθούμε στην Βηθλεέμ της σωτηρίας μας».
Όσοι πιστοί προσέλθετε.
Η εορταστική περίοδος των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς στην Κρήτη, είναι μια γιορτή που συνδέεται βαθιά με τη θρησκευτική και πολιτιστική κληρονομιά του νησιού.
ΤΑ ΕΘΙΜΑ
Στην καρδιά του χειμώνα, καθώς η Κρήτη περιμένει τις εορτές των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και των Φώτων, η παραδοσιακή ζωή του νησιού ζωντανεύει και πάλι, γεμάτη με έθιμα που ταξιδεύουν μέσα στον χρόνο. Αυτά τα έθιμα, γεμάτα με την απλότητα και τη σοφία των προγόνων, διατηρούν την αυθεντικότητα της κρητικής κουλτούρας και την αίσθηση της ενότητας και της οικογένειας. Από τα γλέντια γύρω από τα εορταστικά τραπέζια, τα αρώματα απ’ τα εδέσματα που κανακεύουν με τα χέρια τους οι νοικοκυράδες, μέχρι τη φροντίδα των κοπαδιών και την πίστη σε παραδόσεις που συνδέουν τη γη με τον ουρανό, κάθε συνήθεια και κάθε τελετή είναι μια ευχή για υγεία, ευτυχία και ευημερία για την οικογένεια και το σπίτι. Τα ήθη αυτά είναι η ζωντανή μαρτυρία ενός πολιτισμού που αγαπά τη ζωή.
ΤΑ ΠΕΡΙΦΗΜΑ ΧΟΙΡΟΣΦΑΓΙΑ
Μια φορά και έναν καιρό στην Κρήτη, όταν οι χειμώνες ήταν πιο αυστηροί και οι οικογένειες στηριζόντουσαν στη γη για να επιβιώσουν, υπήρχε ένα αγαπημένο έθιμο που έφερνε τους ανθρώπους κοντά. Το έθιμο των Χοιροσφαγίων ήταν κάτι παραπάνω από μια απλή παράδοση. Ήταν μια γιορτή της οικογένειας και της κοινότητας, γεμάτη συμβολισμούς και μαγειρική σοφία που μεταφερόταν από γενιά σε γενιά. Από την αρχή του χρόνου, οι Κρητικοί φρόντιζαν τον χοίρο τους, θρέφοντάς τον με μεράκι, ξέροντας ότι εκείνος θα τους προσέφερε τα πάντα την παραμονή των Χριστουγέννων. Η μέρα της σφαγής του χοίρου δεν ήταν απλώς μια διαδικασία, αλλά μια τελετή που σήμανε το τέλος ενός κύκλου και την αρχή ενός άλλου. Στην αυλή του σπιτιού, ο χοίρος σφάζονταν με σεβασμό, ενώ όλοι γύρω παρακολουθούσαν με μια αίσθηση ιερότητας, γιατί ήξεραν πως κάθε κομμάτι του ζώου θα γινόταν τροφή για τη ζωή τους το χειμώνα. Το επόμενο πρωί, οι οικογένειες συγκεντρώνονταν γύρω από τη φωτιά και άρχιζαν τη διαδικασία του μαγειρέματος και της συντήρησης του κρέατος. Οι γυναίκες της οικογένειας ετοίμαζαν το «σύγκλινο» ή αλλιώς «τσιγαρίδες», το οποίο αφού ψηνόταν με τον παραδοσιακό τρόπο, τοποθετούνταν σε μεγάλα πήλινα δοχεία και καλύπτονταν με λιωμένο λίπος για να διατηρηθεί φρέσκο και νόστιμο όλο το χρόνο. Ακολουθούσαν όμως και άλλες λιχουδιές. Η «πηχτή» ή «τσιλαδιά», που φτιάχνονταν από το κρέας του κεφαλιού του χοίρου και γινόταν ζελέ, οι ομαθιές, γεμισμένες με ρύζι, σταφίδες και συκώτι, έμοιαζαν με μικρούς θησαυρούς που έπρεπε να τις απολαύσεις αργά, με σεβασμό στη διαδικασία.
ΤΟ ΕΘΙΜΟ ΤΩΝ «ΑΕΡΗΔΩΝ»
Στην Κρήτη, το έθιμο των αέρηδων αποτελεί μια ιδιαίτερη παράδοση που συνδέει τη φύση με τις ζωές των ανθρώπων. Από την παραμονή των Χριστουγέννων, οι γεωργοί, οι κτηνοτρόφοι και οι ψαράδες του νησιού συζητούν με προσμονή για το ποιος αέρας θα επικρατήσει την ημέρα των Χριστουγέννων. Ο καθένας τους γνωρίζει ότι ο άνεμος που θα «γεννηθεί» την ημέρα αυτή θα έχει επιρροή στις καιρικές συνθήκες για το υπόλοιπο του χρόνου, κρατώντας τη δύναμή του μέχρι τα Φώτα, στις 6 Ιανουαρίου.
Το έθιμο αυτό έχει ρίζες βαθιά στην κρητική παράδοση και την αγροτική ζωή. Όταν οι άνθρωποι λένε “πώς παλεύουν οι καιροί και οι αέρηδες ποιος θα γεννηθεί και ποιος θα βαπτισθεί”, εννοούν την αναγγελία του κυρίαρχου ανέμου για την επόμενη χρονιά. Ο αέρας που επικρατεί κατά τη διάρκεια των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς θεωρείται πως επηρεάζει την πορεία του καιρού για το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου, επηρεάζοντας την παραγωγή, την καλλιέργεια και τη ζωή γενικότερα.
Η «ΚΑΛΗ ΧΕΡΑ» – ΤΟ «ΠΟΔΑΡΙΚΟ» – Η «ΑΣΚΕΛΕΤΟΥΡΑ»
Η «Καλή Χέρα» αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά πρωτοχρονιάτικα έθιμα της Κρήτης. Την ημέρα της Πρωτοχρονιάς, οι μεγαλύτεροι—όπως παππούδες, γιαγιάδες και νονοί—προσφέρουν στα παιδιά ένα χρηματικό ποσό ή δώρο, γνωστό ως «Καλή Χέρα», ως ευχή για καλή τύχη και ευημερία τη νέα χρονιά. Τα παλαιότερα χρόνια, η «Καλή Χέρα» δεν περιοριζόταν σε χρηματικά δώρα. Οι νοικοκυρές ετοίμαζαν σπιτικά γλυκίσματα, τα οποία προσέφεραν στα παιδιά. Η «Καλή Χέρα» συνδυάζεται με άλλα πρωτοχρονιάτικα έθιμα της Κρήτης, όπως το «ποδαρικό», όπου το πρώτο άτομο που εισέρχεται στο σπίτι την Πρωτοχρονιά θεωρείται ότι φέρνει καλή τύχη. Συχνά, επιλέγεται ένα παιδί για να κάνει το «ποδαρικό», καθώς η αθωότητά του πιστεύεται ότι μεταδίδει ευλογία στο σπιτικό. Επιπλέον, το σπάσιμο ενός ροδιού στην είσοδο του σπιτιού αποτελεί σύμβολο ευημερίας και αφθονίας, ενώ η τοποθέτηση της «ασκελετούρας» (μεγαλοκρέμμυδο) στο σπίτι πιστεύεται ότι μεταδίδει τη ζωτική της δύναμη στους ενοίκους, φέρνοντας καλοτυχία.
ΤΟ ΧΡΙΣΤΟΨΩΜΟ: Η ΕΥΛΟΓΙΑ
Το Χριστόψωμο αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά και σεβαστά έθιμα των Χριστουγέννων στην Κρήτη, με την προετοιμασία του να αποτελεί μια ιεροτελεστία που πραγματοποιείται με ιδιαίτερη φροντίδα και σεβασμό. Την παραμονή των Χριστουγέννων, οι νοικοκυρές ζυμώνουν το Χριστόψωμο χρησιμοποιώντας εκλεκτά υλικά, όπως ψιλοκοσκινισμένο αλεύρι, ροδόνερο ή μαστίχα, ζάχαρη, σουσάμι, κανέλα και γαρίφαλα. Κατά τη διάρκεια του ζυμώματος, συνηθίζουν να λένε: «Ο Χριστός γεννιέται, το φως ανεβαίνει, το προζύμι για να γένει», η απλά κάνουν το σταυρό τους.
Το σχήμα του Χριστόψωμου είναι συνήθως στρογγυλό, με έναν σταυρό από ζυμάρι στο κέντρο, όπου τοποθετείται ένα άσπαστο καρύδι, συμβολίζοντας τη γονιμότητα. Η επιφάνειά του διακοσμείται με διάφορα σχήματα, όπως λουλούδια, φύλλα, καρπούς και πουλιά, που εκφράζουν τις προσδοκίες των πιστών για καλή σοδειά και ευημερία. Παλαιότερα στην Κρήτη, προσέφεραν μερίδα από το Χριστόψωμο και στα ζώα τους, ανακατεύοντάς το με τα πίτουρα, για να ευλογηθούν κι αυτά, δείχνοντας έτσι τον σεβασμό και την ευγνωμοσύνη τους προς όλα τα όντα που συνέβαλαν στην ευημερία του σπιτιού.
ΤΟ ΠΛΥΣΙΜΟ ΤΩΝ ΟΙΚΙΑΚΩΝ ΣΚΕΥΩΝ
Ο αείμνηστος, λαογράφος και δημοσιογράφος Νίκος Ψιλάκης, καταγράφοντας τα έθιμα στην Κρήτη, αναφέρει: «Μέχρι και τη δεκαετία του 1960 σε όλα σχεδόν τα αγροτόσπιτα της Κρήτης άδειαζαν από την παραμονή των Φώτων όλα τα δοχεία που είχαν νερό. Το παλιό νερό είχε υποστεί την επίδραση κάποιων μιαντικών παραγόντων, που στη γενίκευσή τους συγχωνεύτηκαν στις περί καλικαντζάρων παραδόσεις. Σε πολλές περιοχές φρόντιζαν να πλύνουν όλα τους τα ρούχα και όλα τα σκεύη με το «καινούργιο» νερό. Και την παραμονή των Φώτων σκέπαζαν τα επίφοβα σημεία του νοικοκυριού για να μην τα μολύνουν τα πνεύματα όταν φεύγουν διωγμένα από τη γη.
Στην Κίσσαμο σκέπαζαν τα τσικάλια με πέτρινες πλάκες για να είναι σίγουροι πως δεν τα μολύνουν τα μιαρά πνεύματα του Δωδεκαημέρου. Στη Μεσαρά φρόντιζαν να πλύνουν όλα τα οικιακά σκεύη και τα αγροτικά εργαλεία. Κάθε αντικείμενο ή επιφάνεια που μπορεί να είχε επιμολυνθεί από την επαφή με μιαντικούς παράγοντες έπρεπε να καθαρθεί. Ακόμη και στα δώματα έριχναν αγιασμό».