Η ζωή και το έργο του Διονύσιου Σολωμού (1798-1857) εκατόν εξήντα χρόνια μετά το θάνατό του είναι γνωστά, όπως οι σπουδές στην Ιταλία (1808-1818), οι οποίες διαμόρφωσαν μια λόγια προσωπικότητα μπολιασμένη με τις ιδέες της ελευθερίας, της δημοκρατίας και της αγάπης για την πατρίδα, καθώς και οι ποιητικές του δημιουργίες που χωρίζονται σε δυο περιόδους: τη ζακυνθινή (1818-1828) και την κερκυραϊκή (1828-1857).
Η πρώτη περίοδος, σύμφωνα με τον Κωστή Παλαμά, χαρακτηρίζεται από λυρικές και επικολυρικές ποιητικές συνθέσεις, οι οποίες έχουν τρεις θεματικές αναφορές (όπως και όλη η Επτανησιακή Σχολή): την πατρίδα, τη θρησκεία και τη γυναίκα. Τα έργα αυτής της περιόδου ανήκουν στο αισθητικό ρεύμα του ιταλικού νεοκλασικισμού, με χαρακτηριστικά στοιχεία την ισορροπία, την αρμονία και την τελειότητα, τα οποία συνδυάζονται με προρομαντικά στοιχεία.
Οι ποιητικές δημιουργίες επηρεάζονται από τις φιλελεύθερες ιδέες και τον Γαλλικό Διαφωτισμό. Το σημαντικότερο ποίημα είναι ο Ύμνος εις την Ελευθερία που απηχεί την ιδεολογικοπολιτική θέση του Σολωμού. Η δεύτερη σολωμική περίοδος ανήκει στο αισθητικό ρεύμα του ρομαντισμού, το οποίο χαρακτηρίζεται από την αποσπασματικότητα, τη στροφή στον λαϊκό πολιτισμό, τη χρήση της δημοτικής γλώσσα τις αναφορές στη φύση, καθώς και τη σύζευξη ποίησης-μουσικής και φιλοσοφίας.
Οι ποιητικές δημιουργίες είναι εκτενείς και έχουν δραματικό χαρακτήρα με αφηγηματικά στοιχεία. Επηρεάζονται από τη φιλοσοφία του γερμανικού ιδεαλισμού (κυρίως από τον φιλόσοφο Hegel) και περιστρέφονται γύρω από δύο αντιθετικά δίπολα: φύση-ελευθερία και θρησκεία-θάνατος (ενίοτε ο έρωτας).
Εδώ η έννοια της ελευθερίας εξελίσσεται και γίνεται μεταφυσική, καθώς αφορά την απελευθέρωση της ανθρώπινης ψυχής, ενώ ο θάνατος υπερβαίνεται από τη χριστιανική πίστη. Τα σημαντικότερα ποιητικά συνθέματα αυτής της περιόδου είναι: ο Κρητικός, ο Πόρφυρας και η κορυφαία ποιητική του δημιουργία, οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι. Το ερώτημα είναι αν οι προαναφερόμενες αξίες και ιδέες της ποίησης του Σολωμού έχουν θέση στην Ελλάδα του 21ου αιώνα.
Σήμερα ζούμε μια κρίση αξιών, θεσμών, ανθρώπινων σχέσεων, πολιτικών ιδεολογιών και ορθόδοξης θρησκευτικής πίστης. Σ’ αυτό, βέβαια, συμβάλλουν η μεταιχμιακή γεωγραφική και ιστορική θέση της χώρας, η οποία δημιούργησε τρεις διακριτές πολιτισμικές ταυτότητες (και νοοτροπίες) στον Νεοέλληνα: την ευρωπαϊκή, τη βαλκανική και την ανατολίτικη. Αυτό εξηγεί την ελληνική ιδιαιτερότητα, η οποία εκδηλώνεται στην πολιτική, στην κοινωνία, στον πολιτισμό και στην οικονομία.
Αυτή η ιδιαιτερότητα δεν είναι κατ’ ανάγκη κακή, απλά δεν είναι κατανοητή, πρώτα από τους ίδιους τους Έλληνες και μετά από τους άλλους. Έτσι, η κρίση βαθαίνει στη χώρα μας, καθώς αυξάνεται η αμφιβολία και η έλλειψη εμπιστοσύνης τόσο προς τον συνάνθρωπο όσο και προς τους θεσμούς και τις αξίες της ελληνικής κοινωνίας. Η λύση αναζητήθηκε στα μνημόνια, τα οποία, όμως, στόχευσαν μόνο στην οικονομική παλινόρθωση της χώρας.
Ο παράγοντας άνθρωπος δεν λήφθηκε καθόλου υπόψη παρά μόνον ως εργατικό δυναμικό και οικονομικός αιμοδότης του χρεωκοπημένου συστήματος, με αποτέλεσμα την αποτυχία. Συνεπώς, μήπως ήρθε η ώρα να στραφούμε σε κλασικές, αλλά πάντα επίκαιρες πανανθρώπινες αξίες που στο παρελθόν ήταν σεβαστές από τον λαό μας;
Αυτές οι διαχρονικές ιδέες και αξίες οι οποίες προαναφέρθηκαν εμπεριέχονται στο ποιητικό έργο του Διονύσιου Σολωμού και μπορούν να δώσουν απαντήσεις και λύσεις, καθώς είναι πνευματικές άγκυρες, ατομικές και εθνικές.
Τα ανθρωπιστικά ιδεώδη αυτής της ποίησης μπορούν να καλλιεργηθούν από την οικογένεια και τις διάφορες σχολικές βαθμίδες εκπαίδευσης, ώστε να ξαναγυρίσουμε σ’ έναν ανθρωποκεντρικό πολιτισμό που αναγνωρίζει και σέβεται την αξία της ψυχής και του σώματος. Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει άρνηση ή υποβάθμιση του ηγεμονικού τεχνοκρατικού πολιτισμού, ο οποίος βελτίωσε την καθημερινότητα και άνοιξε νέους ορίζοντες στην επιστήμη, αλλά μια αρμονική συνύπαρξη και γόνιμη αλληλεπίδραση με αυτές τις αξίες.
Η επιλογή είναι δική μας αρκεί να πιστέψουμε σε αυτή τη συμπόρευση, να κάνουμε τα δυο πρώτα βήματα που προτείνει ο ποιητής: «Πρέπει πρώτα με δύναμη να συλλάβει ο νους κι έπειτα η καρδιά θερμά να αισθανθεί ό,τι η καρδιά συνέλαβε» και να τα εφαρμόσουμε.
* Ο Αγησίλαος Κ. Αλιγιζάκης είναι ιατρός ορθοπεδικός, πολιτισμολόγος