Με αφετηρία τις εκλογές για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, τα ερωτήματα που τίθενται είναι κατά πόσον βαδίζουμε προς έναν «ευρωπαϊκό πολιτισμό» και κατ’ επέκταση εάν η εποχή μας θα γίνει μάρτυρας ενός «παγκόσμιου πολιτισμού».
Κατά πόσον μπορεί και οφείλει να λειτουργήσει η ιδέα μιας πολιτιστικής συνάντησης της ανθρωπότητας, μέσα από την αποδοχή κοινών αξιών, προσανατολισμών, πεποιθήσεων, θεσμών και πρακτικών από τους λαούς της γης, για πράγματα που μπορεί να εκλαμβάνονται ως σοβαρά ή άσχετα, σχετικά ή καθόλου σοβαρά, άξια προσοχής και εντελώς επιφανειακά.
Με αποδεκτό, λόγου χάρη, από όλες σχεδόν τις ανθρώπινες κοινωνίες πως ο πόλεμος, η βία και ο θάνατος είναι ζητήματα κακά και καταδικαστέα, στη γειτονιά μας, με τις ευλογίες και την υποστήριξη της δημοκρατικής Δύσης, άνθρωποι δολοφονούνται καθημερινά, κοινωνίες καταστρέφονται, αδύναμοι οδηγούνται στην πενία και στην πλάνη.
Τι ρόλο και τι αξία έχει η ψήφος για ένα Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο με περιορισμένες αρμοδιότητες και μηδαμινή παρεμβατική δύναμη; Η ιστορία της ανθρωπότητας είναι η ιστορία των πολιτισμών της και είναι οι πολιτισμοί που δημιουργούν την ξεχωριστή ταυτότητα των ανθρώπων.
Ιστορικοί, κοινωνιολόγοι και ανθρωπολόγοι, όπως ο Μαξ Βέμπερ, Εμίλ Ντυρκέμ, Άρνολντ Τόυνμπη, Φερνάν Μπρωντέλ και τόσοι άλλοι, ερεύνησαν την γέννηση, την ανάπτυξη, την αλληλεπίδραση, τα επιτεύγματα, την παρακμή και την πτώση των πολιτισμών. Να σημειώσουμε εδώ πως δεν μπορούμε να διαχωρίσουμε, κατά το γερμανικό πρότυπο, την κουλτούρα από τη βάση της που είναι ο πολιτισμός και που κουλτούρα και πολιτισμός αναφέρονται στο γενικό τρόπο ζωής ενός λαού.
Τα βασικά στοιχεία της κουλτούρας εκφράστηκαν από τους Αθηναίους, όταν διαβεβαίωναν τους Σπαρτιάτες πως δεν θα συμμαχήσουν με τους Πέρσες: […] τα αγάλματα και οι ναοί των θεών κάηκαν και καταστράφηκαν (…) πρέπει να πάρουμε εκδίκηση και όχι να συνεργαστούμε με τον εχθρό. Η ελληνική φυλή έχει το ίδιο αίμα και την ίδια γλώσσα, μοιραζόμαστε τους ίδιους θεούς, ναούς, θυσίες και έθιμα.
Θα ήταν πολύ άσχημο αν οι Αθηναίοι τα πρόδιδαν όλα αυτά (Ηρόδοτος, Θ΄144). Είναι λοιπόν οι δεσμοί αίματος, η γλώσσα, η θρησκεία και ευρύτερα ο διακριτός τρόπος ζωής τα κοινά στοιχεία ενός πολιτισμού, που τον διαφοροποιεί από τους υπόλοιπους. Οι μεγαλύτεροι πολιτισμοί στο βάθος της ιστορίας έχουν ταυτιστεί με τις μεγαλύτερες θρησκείες του κόσμου.
Λαοί με πολλά κοινά στοιχεία, αλλά με διαφορετική θρησκεία δυναμικά τείνουν προς την αλληλοεξόντωση, όπως πρόσφατα στην πρώην Γιουγκοσλαβία ή στην Ινδική χερσόνησο. Βέβαια οι πολιτισμοί δεν οριοθετούνται σε ξεκάθαρα σύνορα αρχής και τέλους. Η σύνθεση και η μορφή τους μπορεί να αλλάξει στη διάρκεια του χρόνου, επαναπροσδιορίζονται, αλληλοεπιδρούν, επικαλύπτονται, επιβιώνουν ακόμα και υπό την πίεση κοινωνικών, οικονομικών, πολιτικών και ιδεολογικών αναταραχών.
Όμως το κύριο χαρακτηριστικό τους παραμένει η μακρά ιστορική τους συνέχεια. Εδώ να σημειώσουμε πως στο μοίρασμα της οικουμένης, η κατ’ ομολογία πολιτισμένη Δύση ήταν που παρήγαγε το σύνολο σχεδόν των πολιτικών ιδεολογιών, των απαραίτητων οικονομικών και στρατιωτικών βραχιόνων και ένα μεγάλο μέρος της τεχνολογίας (και αυτό υπό αίρεση, ας θυμηθούμε την οργάνωση του εμπορίου, την ανακάλυψη της τυπογραφίας, της πυρίτιδας και άλλων από τους Κινέζους πολύ πριν καθιερωθούν στην Ευρώπη), για να κυριαρχήσει επί γης.
Αλλά η Ανατολή ήταν αυτή που δημιούργησε τις κυρίαρχες θρησκείες που κυριαρχούν και κανοναρχούν τη ζωή εδώ και τρεισήμισι χιλιετίες. Ιστορικά, και πάντα με ένα δίκαιο διαχωρισμό, μπορούμε να ανατρέξουμε στον πολιτισμό της Μεσοποταμίας, της Αιγύπτου, τον κρητικό, στον κλασικό, βυζαντινό, κεντροαμερικάνικο και στον πολιτισμό των Άνδεων. Στους περισσότερους από αυτούς του πολιτισμούς καίριο χαρακτηριστικό υπήρξε η ελάχιστη έως καθόλου επαφή με άλλους πολιτισμούς.
Βέβαια υπήρξε διάδοση ιδεών και τεχνολογίας, αλλά αυτό συχνά χρειαζόταν αιώνες. Οι πλέον δραματικές και σημαντικές επαφές μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών γινόταν με την κατάκτηση, την υποδούλωση και τον αφανισμό ενός λαού από κάποιον άλλον, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τον αφανισμό των γηγενών πληθυσμών της Αμερικής από τους Ευρωπαίους κατακτητές.
Στην εποχή μας ξεκάθαρα διακριτοί πολιτισμοί είναι ο σινικός, ο ιαπωνικός, ο ισλαμικός, ο ινδουιστικός, ο δυτικός πολιτισμός (που γεωγραφικά ορίζεται από τα όρια της Ευρώπης και της βορείου και νοτίου Αμερικής) και ίσως ακόμα ο αφρικάνικος πολιτισμός. Αυτό που αποκαλούμε σήμερα δυτική κουλτούρα μορφοποιείται σταδιακά από τον 8ο και 9ο αιώνα, αρκετά καθυστερημένα σε σχέση με τον πλούτο, τη δύναμη, τα στρατιωτικά, καλλιτεχνικά, λογοτεχνικά και τεχνολογικά επιτεύγματα άλλων πολιτισμών, όπως αυτών της Κίνας, του Ισλάμ και του Βυζαντίου.
Βέβαια η πρόοδος ήταν ραγδαία και αποκαλυπτική, αφού ο Δυτικός κόσμος, για τα συμφέροντά του, σφετερίστηκε και εν τέλει ενσωμάτωσε στην κουλτούρα του στοιχεία και ειδικές συνθήκες από τους κοντινούς πολιτισμούς, του Ισλάμ και του Βυζαντίου. Με την πρόοδο των αιώνων οι διακριτικές, περιορισμένες ή στενές σχέσεις των πολιτισμών αντικαταστάθηκαν από την ολοκληρωτική, μονόπλευρη επιρροή της Δύσης στους υπόλοιπους πολιτισμούς.
Εδώ δεν θα αναζητήσουμε τις αιτίες αυτής της εξέλιξης, αλλά εν συντομία να αναφέρουμε την ανάπτυξη των πόλεων, την διασπορά της εκάστοτε εξουσίας, την γέννηση της εθνικής συνείδησης και του δυτικού δικαίου, την ανάπτυξη του εμπορίου, την καταλυτική πρόοδο της τεχνολογίας, την βιομηχανική επανάσταση, την ζύμωση των πολιτικών ιδεολογιών, της κατανάλωσης, και εν τέλει της οργανωμένης βίας, μέσω της οποίας έγινε κατορθωτό η κατάκτηση τόσων και τόσων λαών και πολιτισμών από τους ευρωπαίους.
Στην ανθρώπινη ιστορία η ειρήνη ήταν η εξαίρεση, ο πόλεμος ήταν ο κανόνας. Τον 20ο αιώνα, μετά τη Ρωσική Επανάσταση το 1917, οι συγκρούσεις πλέον προσέλαβαν και ιδεολογικό πρόσημο, όπως η επίθεση του φασισμού εναντίον του κομμουνισμού και της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Τον περασμένο αιώνα για τον έλεγχο ενός λαού και ενός πολιτισμού από τη Δύση πολλάκις χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος του χρηματοπιστωτικού πολέμου και του οικονομικού στραγγαλισμού.
Και ενώ φαινόταν πως η Δύση έχανε σταδιακά ή περιόριζε την επιρροή της στις εξελίξεις που συνέβαιναν στους άλλους πολιτισμούς, με ορατή την μεταστροφή των πολιτισμών αυτών στις αξίες και στην ιδεολογία της Δύσης, οι βίαιες επιθέσεις, πολεμικές και οικονομικές από πλευράς της Δύσης σε άλλους πολιτισμούς εξακολουθούν να υφίστανται με καταστροφικότερα αποτελέσματα και ορατή πλέον την πιθανότητα ενός πυρηνικού πολέμου, της ολοκληρωτικής καταστροφής των πολιτισμών.
Η Ελλάδα είναι μια μικρή γεωγραφικά, πληθυσμιακά και οικονομικά χώρα με ένα ιδιαίτερο πολιτισμικό πρόσημο. Κινδυνεύει ο πολιτισμός μας από το εάν καταναλώνουμε γιαπωνέζικο σούσι στα ορεινά Ανώγεια, χρησιμοποιούμε iPhone τελευταίας γενιάς κατασκευασμένο στις Φιλιππίνες, οδηγούμε νοτιοκορεάτικο αυτοκίνητο, τρώμε σκόρδα από την Κίνα, πίνουμε κρασί από τη Χιλή και πάμε διακοπές (όσοι μπορούνε;!) σε μέρη ξωτικά; Θωρακίζουμε τα πολιτισμικά μας ιδεώδη στηρίζοντας και ενισχύοντας πολεμικές συρράξεις στην ευρύτερη γειτονιά μας;
Απειλούνται τα πατρογονικά δεδομένα, οι δεσμοί αίματος, η γλώσσα, η θρησκεία και τα δημιουργήματα του ελληνικού πολιτισμού από την διεμβόλιση των πάτριων συνόρων και τον εγκλωβισμό στα πάτρια εδάφη κυρίως εξαθλιωμένων οικονομικών, φυλετικών, ιδεολογικών και πολεμικών προσφύγων, που εν τέλει η Ευρώπη, όχι τόσο η Ελλάδα, τους έχει απόλυτη ανάγκη; Την Κυριακή 9 Ιουνίου οι ευρωπαίοι πολίτες καλούνται να εκλέξουν τα νέα μέλη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.
Με τις ακροδεξιές ιδεολογίες να διεισδύουν όλο και σε πλατύτερα στρώματα των ευρωπαίων ψηφοφόρων, οι στόχοι και οι αξίες της Ένωσης φαίνεται να περνούν τον μεγαλύτερο βαθμό αμφισβήτησης από συστάσεως της ενωμένης Ευρώπης. Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, η δημοκρατία και η ελευθερία, η ισότητα, το κράτος δικαίου και τα ανθρώπινα δικαιώματα έχουν πάψει προ πολλού να συγκινούν τα μη εκλεγμένα όργανα της Ένωσης, τον σκληρό γραφειοκρατικό μηχανισμό, τα διορισμένα κέντρα λήψης σημαντικών αποφάσεων για το παρόν και το μέλλον της Ευρώπης.
Η προαγωγή της ειρήνης, η επίτευξη βιώσιμης ανάπτυξης με βάση την ισόρροπη οικονομική μεγέθυνση και τη σταθερότητα των τιμών, η προστασία και η βελτίωση της ποιότητας του περιβάλλοντος, η προώθηση της επιστημονικής και τεχνολογικής προόδου φαίνεται να αποτελούν τα τελευταία θέματα στην καθημερινή ατζέντα των Βρυξελλών.
Όσο για την καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού και των διακρίσεων, την προώθηση της κοινωνικής δικαιοσύνης, της προστασίας της ισότητας μεταξύ γυναικών και ανδρών, της προστασίας των δικαιωμάτων του παιδιού, καθώς και τον σεβασμό της πλούσιας πολιτιστικής και γλωσσικής πολυμορφίας των λαών της Ένωσης, μάλλον αποτελούν κενό γράμμα για τα υψηλόβαθμα και πλουσιοπάροχα αμειβόμενα στελέχη του Διευθυντηρίου.
Η αλληλεγγύη και ο αμοιβαίος σεβασμός μεταξύ των λαών, η εξάλειψη της φτώχειας και η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν υπάρχουν καν ως έννοιες στα ξυρισμένα κεφάλια των ακροδεξιών εκπροσώπων. Την Κυριακή καλούμαστε να εκλέξουμε τους νέους ευρωβουλευτές που θα πλαισιώσουν το Ευρωκοινοβούλιο.
Το μέλλον της πατρίδας μας, το μέλλον της Ευρώπης θα εξαρτηθεί κατά ένα μέρος και από τις επιλογές των ψηφοφόρων. Στο μεταξύ, η φτωχοποίηση και η καταστρατήγηση βασικών δικαιωμάτων των λαών, καθώς και τα πολεμικά μέτωπα στη γειτονιά μας καλά κρατούν.
Ο Μανώλης Βραχνάκης είναι πολιτισμολόγος, μεταπτυχιακός φοιτητής «Δημιουργικής Γραφής» στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας