Του Γιάννη Γ. Τσερεβελάκη
Τον Μάρτιο του 1971 ο νομπελίστας ποιητής μας Γιώργος Σεφέρης έγραψε το ποίημα με τον τίτλο «Επί ασπαλάθων», εμπνευσμένος από τη φρικτή τιμωρία του τυράννου Αρδιαίου που αναφέρεται στην «Πολιτεία» του Πλάτωνα και θέλοντας να καταγγείλει, εμμέσως πλην σαφώς, τη δικτατορία της 21ης Απριλίου και να προαναγγείλει τη βίαιη αλλά και δίκαιη τιμωρία των πρωτεργατών της.
Ανατρέχω στο σπουδαιότερο ίσως έργο του Πλάτωνα, την «Πολιτεία», και παραθέτω στη συνέχεια το συγκεκριμένο απόσπασμα. Να σημειωθεί ότι πρόκειται για μια αφήγηση του Ηρός του Αρμενίου κάποιοι τον ταυτίζουν με τον Ζωροάστρη), τα δε γεγονότα εκτυλίσσονται στον πλατωνικό Άδη: «Αυτός ο Αρδιαίος είχε χρηματίσει τύραννος σε μια πόλη της Παμφυλίας, χίλια χρόνια πριν, είχε σκοτώσει το γέρο πατέρα του και το μεγαλύτερο αδελφό του και άλλα πολλά και ανόσια έργα είχε κάμει, καθώς έλεγαν (…) Είδαμε όμως τότε) ένα από τα φοβερότερα θεάματα.
Όταν βρισκόμασταν πιο κοντά στο υπόγειο χάσμα, έτοιμοι ν’ ανεβούμε, αφού είχαμε συμπληρώσει όλες τις τιμωρίες μας, βλέπουμε ξαφνικά εκείνο τον Αρδιαίο και άλλους πολλούς- σχεδόν οι περισσότεροί τους υπήρξαν τύραννοι, ήσαν όμως και μερικοί ιδιώτες που είχαν διαπράξει μεγάλα κακουργήματα- που όταν ενόμιζαν πια ότι θα βγουν, το στόμιο του χάσματος δεν τους επέτρεπε να περάσουν, αλλ’ άρχιζε να μουγκρίζει, όπως έκανε κάθε φορά που δοκίμαζε να βγει ένας από κείνους που τ’ αμαρτήματά του ήταν ανίατα ή δεν είχε ακόμα υποστεί ολόκληρη την τιμωρία του.
Την ώρα εκείνη έτρεξαν αμέσως κάτι αγριάνθρωποι, κατακόκκινοι από τη φλόγα, που κατάλαβαν τι σήμαινε το μουγκρητό, και τους άλλους τους άρπαξαν και τους επήραν από εκεί, τον Αρδιαίο όμως και μερικούς ακόμη τους έδεσαν χέρια, πόδια και κεφάλι, τους έριξαν καταγής, τους έγδαραν και άρχισαν να τους σέρνουν έξω από το δρόμο απάνω σε ασπαλάθους, όπου ξεσκίζονταν οι σάρκες τους‧ και σ’ όσους συναντούσαν εξηγούσαν το γιατί τους μεταχειρίζονταν έτσι κι έλεγαν ότι πήγαιναν να τους πετάξουν στον Τάρταρο» 615c-616a). Η μετάφραση είναι του Γιάννη Γρυπάρη, είναι δε σαφές ότι η αφήγηση διασώζει πολλά στοιχεία της μεταφυσικής διδασκαλίας του Πλάτωνα).
Ήδη, λοιπόν, στην αρχαιότητα, ακόμη κι ένας φίλα διακείμενος σε μια μορφή αριστοκρατικού πολιτεύματος και αντίπαλος της δημοκρατίας, όπως ήταν ο Πλάτων, καταδικάζει την τυραννία-δικτατορία και επιφυλάσσει για τους τυράννους ένα φρικτό τέλος, έστω και στη μετά θάνατον ζωή. Η τυραννία ήταν για τους αρχαίους Έλληνες η χειρότερη μορφή πολιτεύματος και οι τυραννοκτόνοι, όπως ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων στην Αθήνα, τιμούνταν ποικιλοτρόπως τόσο από την πολιτεία όσο και τους πολίτες. Τύραννοι, όπως ο Κριτίας και ο Θηραμένης- ηγετικές μορφές των Τριάκοντα τυράννων στην Αθήνα- είχαν οικτρό τέλος.
Αλλά και πολλοί Ρωμαίοι αυτοκράτορες, ακόμη και πολύ σπουδαίοι, που κυβέρνησαν αλλοπρόσαλλα και τυραννικά, είχαν άσχημο τέλος. Ο Ιούλιος Καίσαρας, ο Καλιγούλας και ο Νέρωνας, ο Γάλβας, ο Δομιτιανός και ο Κόμμοδος για να αναφέρω μερικούς από αυτούς) αυτοκτόνησαν ή δολοφονήθηκαν.
Το τέλος των περισσοτέρων δικτατόρων και στα νεότερα χρόνια ήταν εξίσου οικτρό. Ο Χίτλερ αυτοκτόνησε, ενώ ο Μουσολίνι καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε μαζί με την ερωμένη του Κλαρέτα Πετάτσι, τα δε πτώματά τους κρεμάστηκαν σε κεντρική πλατεία και έγιναν αντικείμενο εξευτελισμού. Ο Τσαουσέσκο στη Ρουμανία εκτελέστηκε, ο Σαντάμ Χουσείν στο Ιράκ απαγχονίστηκε, ενώ και ο Καντάφι στη Λιβυη είχε άσχημο τέλος. Αλλά και στη χώρα μας η ιστορία επεφύλαξε στους δικτάτορες της 21ης Απριλίου την αποδοκιμασία, τη φυλακή και την καταισχύνη.
Προς τι, όμως, όλη αυτή η παράθεση ονομάτων; Νομίζω ότι καλό είναι οι λαοί να θυμούνται το τέλος που επιφυλάσσει η ιστορία στους περισσότερους δικτάτορες γιατί υπάρχουν κι εκείνοι που σε τούτη τη ζωή δεν τιμωρήθηκαν- δυστυχώς- για τα εγκλήματά τους, παρόλο που η ιστορία τους καταδίκασε στη συνείδηση των λαών). Κυρίως, όμως, να σκέφτονται ότι οι δικτατορίες, όταν ανατρέπονται, ανατρέπονται σχεδόν πάντα με τη βία και την αιματοχυσία, δηλαδή με τρόπους που η δημοκρατία έχει ξεπεράσει και έχει διαγράψει από τις πρακτικές της. Διότι, όπως γράφει ο Καρλ Πόππερ, δημοκρατικό είναι το πολίτευμα όπου η αλλαγή της εξουσίας γίνεται χωρίς βία και αιματοχυσία. Αυτό έχοντας στο νου τους οι λαοί, να μένουν πιστοί και σταθεροί στη δημοκρατία, να αγωνίζονται γι’ αυτήν και να καταδικάζουν τον ολοκληρωτισμό και τα συμπαρομαρτούντα: τη βία, τη στέρηση των ελευθεριών, το λαϊκισμό, το ρατσισμό, το φονταμενταλισμό, την εξαπάτηση, την καταπάτηση των δικαιωμάτων, τον ευτελισμό των αξιών.
Πάνω από όλα, όμως, οι δικτάτορες είναι εκείνοι που πρέπει να γνωρίζουν πως η εξουσία τους δεν είναι μόνιμη και ότι η αλαζονική συμπεριφορά, η στέρηση της ελευθερίας από το λαό, ο λαϊκισμός και η χρήση βίας πάντα στο τέλος τιμωρούνται. Στην τραγωδία «Προμηθεύς Δεσμώτης» του Αισχύλου υπάρχει ένας διάλογος μεταξύ του Ερμή απεσταλμένου του Δία) και του Προμηθέα. Ο Ερμής προσπαθεί να πείσει με απειλές τον Προμηθέα να αποκαλύψει το μυστικό του στο Δία και ο περήφανος Προμηθέας, μεταξύ των άλλων, του απαντά: «Μεγαλόστομα λόγια κι έπαρση γιομάτα, καθώς ταιριάζουν στων θεών τον υπηρέτη. Νέοι, με χθεσινή εξουσία και θαρρείτε πως πύργους έχετ’ άπαρτους‧ μα εγώ δεν είδα δυο βασιλιάδες απ’ αυτούς να γκρεμνιστούνε; Και τρίτον αυτόν εδώ, που βασιλεύει τώρα, θα τον δω να γκρεμίζεται) πολύ γρήγορα κι άτιμα» στ. 953-959, μετάφραση Γιάννη Γρυπάρη). Οι τύραννοι, κατά τον λόγο του Μαραθωνομάχου και Σαλαμινομάχου Αισχύλου δια στόματος Προμηθέα), νομίζουν πως θα κατοικούν πάντα σε «απενθή» παλάτια και πως η εξουσία τους θα είναι παντοτινή και αδιατάρακτη. Η πείρα όμως δείχνει πως στο τέλος όλα γκρεμίζονται και μάλιστα με πάταγο…
Η «μυθική» αφήγηση του Πλάτωνα για την τιμωρία του μεγάλου Αρδιαίου καθώς και το ατιμωτικό τέλος των περισσοτέρων δικτατόρων και τυράννων μού φέρνει στο νου την αλαζονική συμπεριφορά του προέδρου της Τουρκίας Ερντογάν έναντι των γειτόνων του κυρίως της Ελλάδας) και το δικτατορικό τρόπο με τον οποίο κυβερνά τη χώρα του. Ίσως, αν διάβαζε Αισχύλο ή Πλάτωνα πράγμα μάλλον αδύνατο για έναν εθνικιστή και φονταμενταλιστή ισλαμιστή), να έπαιρνε το μάθημά του και να ήταν πιο ταπεινός. Αν, ωστόσο, αυτό είναι αδύνατο, υπάρχει και η ιστορική πείρα που μπορεί να τον διδάξει πολλά. Αν κι αυτό το αγνοεί, επειδή νομίζει πως πάντα θα κατοικεί σε «απενθές πέργαμον» το σαράι του), τότε ίσως κάπου τον περιμένει η αδήριτη ιστορική μοίρα.