Σίγουρα ένα πράγμα είναι βέβαιο, ότι πριν από το 1881 δεν υπήρχε νόμος ή κανονισμός που να ρυθμίζει τη λειτουργία όλων των σχολείων της Κρήτης. Κάθε γεωγραφικό διαμέρισμα είχε το δικό του κανονισμό, που πρέπει να έχει επικυρωθεί από την οθωμανική κυβέρνηση. Η Δημογεροντία (μια μορφή διοίκησης) ή η τμηματική εφορία είχε την ευθύνη της οργάνωσης και της λειτουργίας των σχολείων και του διορισμού του δασκάλου ο οποίος μισθοδοτούνταν από το ταμείο της δημόσιας Εκπαίδευσης.
Στα 1881 λοιπόν έχουμε τον “περί παιδείας νόμο”. Από τις αναφορές που έχουμε για την ίδρυση των σχολείων φαίνεται ότι η Δημογεροντία δεν ήταν και τόσο απλόχερη στην ανάπτυξη της περιφερειακής εκπαίδευσης. Οι κοινότητες είχαν άλλη άποψη και η μόνη προϋπόθεση που έθετε ο κανονισμός για ίδρυση σχολείου ήταν η ύπαρξη κτηρίου οικοδομημένου με δαπάνες των κατοίκων που θα εξυπηρετούνταν από αυτό.
Μετά το νόμο του 1881 οι αιτήσει για ίδρυση σχολείων, όπως είναι φυσικό, πολλαπλασιάστηκαν. Ο διακαής πόθος της μορφώσεως, οι χαλεπές και αντίξοες συνθήκες που αντιμετώπισαν τα παιδιά στην προσπάθειά τους να φοιτήσουν σε σχολεία που απείχαν πολύ από τον τόπο τους και γενικά ο τρόπος μάθησης, όλα αυτά παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
Το Νοέμβριο του 1881, πιθανότατα κάποιος Μιχαήλ Στεφανίδης (η υπογραφή είναι δυσανάγνωστη) δηλώνει ότι επισκέφθηκε το χωριό Παλιάμα, μαζί με τον Μιχαήλ Σφακιανάκη και διαπίστωσε ότι τα θρανία είναι έτοιμα και περιμένουν τους μαθητές και τον δάσκαλο.
Η Παλιάμα τότε αριθμούσε μόνο 36 κατοίκους και 10 οικογένειες. Παρόλα αυτά όμως το σχολείο λειτουργούσε από το 1881, σύμφωνα με τον στατιστικό πίνακα. Τέτοιες μέρες λοιπόν… που σιμώνει η έναρξη του σχολικού έτους, το έγγραφο που ακολουθεί είναι χαρακτηριστικό.
“Προς την σεβαστήν εφορίαν του Τμήματος Ηρακλείου
Οι υποφαινόμενοι πρόκριτοι, δημογέροντες και λοιποί κάτοικοι των έξι μετοχίων: Παλιάμας, Παναγιάς, Μάκρες, Φαρί, Καλαθιανών και Δρόσους πιστοποιούμεν, ότι και κατά το αρξάμενον σχολικόν έτος, θέλουν φοιτώσιν εις το ημέτερον σχολείον τριάκοντα μαθηταί, ως και κατά το παρελθόν.
Η κοινότης των ειρημένων μετοχίων θα μείνει σύμφωνος εις το ότι οι φέροντες το παρόν συμφωνήσουν μετά της εφορείας και εις ένδειξιν.
Πρόκριτοι, δημογέροντες κ.λπ
Παπά Ηλίας
αναγνώστης Ταμπακάκης
Γεώργιος Χαρκιαδάκης
Αλέξης Δασκαλάκης
Αντώνης Τσιβεράκης
Ιωάννης Στυλιανάκης
Γεώργιος Τερζάκης
Γεώργιος Τζαγκαράκης
Μιχάλης Ραυτάκης
Αντώνιος Χαλκιαδάκης
Αστρινός Φανουράκης
Μανόλης Φανουράκης
Χατζηεμμανουήλ Τζαγκαράκης
Μιχάλης Δασκαλάκης
Παλιάμα τη 25η Σεπτεμβρίου 1888”.
Έχουν παρέλθει από τότε εκατό τριάντα χρόνια. Πολλά ονόματα οικογενειών και σήμερα υπάρχουν στην ευρύτερη προαναφερόμενη περιοχή.
Στο Δημοτικό σχολείο της Παλιάμας υπηρέτησαν οι παρακάτω διδάσκαλοι: Από το 1881 μέχρι και το 1884 διδάσκαλος ήταν ο Μιχάλης Κυριακίδης. Τον διαδέχθηκε κατά το σχολικό έτος 1884 μέχρι το 1885 ο Εμμανουήλ Αλεξάκης. Κατά το σχολικό έτος 1885-1886 διδάσκαλος στο σχολείο Παλιάμας είναι ο Εμμανουήλ Σπινθάκης. Τον επόμενο χρόνο 1886-1887 υπηρετεί στο σχολείο ο Σταύρος Σκανδαλάκης και τέλος κατά τα σχολικά έτη 1887-1889 επιστρέφει από το σχολείο του Ζαρού, ξανά ως δάσκαλος, ο Εμμανουήλ Αλεξάκης. Και αφού μιλάμε για το σχολείο της Παλιάμας και τους δασκάλους του, καλό θα είναι να σταθούμε και στον ιερέα τον παπα-Ηλία τον οποίο προαναφέραμε. Ποιος ήταν όμως ο παπα-Ηλίας; Ήταν γόνος αρχαίας και ιστορικής οικογένειας, των Τζουλίδων, με ελληνοπρεπή ανατροφή από ευσεβείς γονείς, οι οποίοι υπήρξαν αγνοί πατριώτες και είχαν υποστεί πολλά κατά τις Κρητικές Επαναστάσεις. Μάλιστα η μητέρα του αιχμαλωτίσθηκε κατά την Επανάσταση του 1821. Ο παπα-Ηλίας υπηρέτησε την πατρίδα κατά της Επαναστάσεις του 1858, του 1866, αφού τιμήθηκε με το βαθμό του πεντακοσιάρχου. Χειροτονήθηκε το 1871 εξασκών τα καθήκοντα του λειτουργού του Υψίστου με ζηλευτή ευλάβεια και θρησκευτικό ανάστημα. Εμψύχωνε τους πολεμιστές και παρηγορούσε τους πάσχοντες. Κατά τις επαναστάσεις του 1878 και 1889 πήρε το όπλο και κάποια μέρα ενώ λειτουργούσε στην Εκκλησία της Παλιάμας οι Τούρκοι εισήλθαν μέσα σ’ αυτή και φορώντας τα ιερά άμφια τον συνέλαβαν μαζί με το γιο του και τους περιέφεραν στα χωριά της Επαρχίας, αφού πρώτα τους ύβριζαν και τους χλεύαζαν. Ο παπα-Ηλίας βέβαια έλαβε μέρος και στην Επανάσταση του 1897. Στις 8 Απριλίου του 1920 εκοιμήθη στο χωρίον Ζαρός. Χαρακτηριστικό είναι το ευχαριστήριο της εφημερίδας “ΤΟ ΣΤΕΜΜΑ” με ημερομηνία 15η Απριλίου 1920, το οποίο ακολουθεί:
“Μόλις συνελθόντες εκ του βαρέως πένθους του πλήξαντος την οικογένειαν ημών, ένεκα του θανάτου του προσφιλούς πατρός ημών Παπα-Ηλία, του επισυμβάντος τη 8η Απριλίου ε.ε, εν Ζαρώ θεωρούμεν καθήκον ημών όπως και δημοσία εκφράσωμεν τας απείρους ευχαριστίας ημών προς άπαντας τους καθ’ οιονδήποτε τρόπον συμμερισθέντες του πένθους ημών και ιδίως προς τον Πανοσιώτατον Ηγούμενον Βροντησίου μετά δύο Ιερομονάχων και του ιεροδιακόνου, προς τους αιδεσιμωτάτους ιερείς Ζαρού, Γέργερης, Νιβρήτου Παναγιάς, προς άπαντας τους κατοίκους Ζαρού, Γέργερης και των περίξ χωρίων, τους παρακολουθήσαντες την εκφοράν του τετιμημένου νεκρού εκ του χωρίου Ζαρού μέχρι Παλιάμας ένθα και εκηδεύθη.
Οι βαρυπενθούντες Μιχ. Παπαηλιού, Γεωργ. Παπαηλιού Αλεξ Παπαηλιού, Παγ. Ι. Χαλκιαδάκη, Κυρ. Β. Σαλούστρου, Ζ. Μελαμπιανάκης”
Ο Μιχάλης Παπαηλιού, γιος του παπα ’Ηλία, διετέλεσε δάσκαλος από το 1900 μέχρι 1941. Από το 1900-1921 υπηρέτησε στην Παλιάμα και μετά υπηρέτησε στο Δημοτικό σχολείο Μορονίου μέχρι το 1941.
Πέρασαν από τότε εκατό περίπου χρόνια. Σήμερα ο οικισμός της Παλιάμας έχει εγκαταλειφθεί. Το Δημοτικό σχολείο το οποίο έκλεισε το 1920-21, αυτό ήταν το τελευταίο σχολικό έτος, αφού στη συνέχεια μεταφέρθηκε στο Μορόνι, υπάρχει ακόμα για να μας θυμίζει εκείνες τις εποχές.
Θα ήθελα από καρδιάς να ευχαριστήσω τον αγαπητό φίλο και εγγονό του παπα-Ηλία, τον Μιχάλη Παπαηλιάκη, για τις καίριες και εύστοχες υποδείξεις του και την αμέριστη βοήθειά του σε πληροφορίες, αλλά και να ευχηθώ στους εκπαιδευτικούς και στους εκπαιδευόμενους, δασκάλους και μαθητές, να έχουν μια καλή σχολικήχ ρονιά, ασκώντας το λειτούργημά τους με υγεία αλλά και όρεξη για γνώση και για μάθηση.