Τα τελευταία γεγονότα που αφορούσαν την επίθεση μεγάλης ομάδας πολιτών εναντίον του δημάρχου Θεσσαλονίκης, δεν είναι κάτι που θα έπρεπε να μας ξενίζει, ούτε επίσης και η αντιμετώπιση αυτών από τα επίσημα κυβερνητικά χείλη. Δεν θα αναφερθώ σε δικαιολογίες και κίνητρα από την πλευρά των επιτιθέμενων ούτε φυσικά σε εξηγήσεις του φαινομένου από την πλευρά του δημάρχου. Αυτά γράφτηκαν και εξηγήθηκαν κατά κόρον τις προηγούμενες μέρες, ίσως χωρίς να λάβουν υπόψιν τους, όλοι, κάποιες σταθερές παραμέτρους.
Από αιώνες, τώρα, είναι γνωστό ότι το εξαγριωμένο πλήθος δεν μπορεί να σκεφτεί λογικά ούτε βεβαίως και να δράσει ανάλογα. Ο Γουσταύος Λε Μπον (1841-1931), γεννήθηκε στη γαλλική επαρχία, στο μέσον του 19ου αιώνα, που αποτελούσε θέατρο έντονων πολιτικών και κοινωνικών ζυμώσεων. Στο περιβάλλον του στριφογύριζαν δαιμόνια βιομηχανική επανάσταση, επιστήμες, δημοκρατία και σοσιαλισμός, λαϊκά κινήματα, πόλεμοι και εμφύλιοι σπαραγμοί, κοινωνική και πολιτική αστάθεια, πολλαπλές αλλαγές κυβερνητικών σχημάτων, γαλλο-πρωσικοί πόλεμοι, Κομμούνα και τόσα άλλα άκρως ενδιαφέροντα.
Εκείνος παρακολουθεί με ιδιαίτερο ενδιαφέρον τα τεκταινόμενα και προχωράει στην ερμηνεία των ριζικών κοινωνικών μεταβολών που οδηγούν στη δημιουργία του κόσμου του εικοστού αιώνα, με την αστυφιλία, τη δημιουργία του έθνους-κράτους, την ενδυνάμωση της κεντρικής εξουσίας, την προσπάθεια γενίκευσης του δικαιώματος ψήφου, την εξάπλωση των συγκοινωνιών και επικοινωνιών, τον σχηματισμό της κοινής γνώμης, αλλά φυσικά και των ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων όλων αυτών των μεταβολών στο άτομο. Αφού εγκατέλειψε την ιατρική, ασχολήθηκε επισταμένως με την ανθρωπολογία και τη λαογραφία. Χαρακτηριστικό και κλασσικό έργο του, “Η Ψυχολογία των Όχλων”.
Ποια είναι λοιπόν αυτή η περίφημη ψυχολογία της μάζας του Γουσταύου Λε Μπον; Στη μάζα δεν παρατηρούμε απλώς ένα συνοθύλευμα ατόμων, αλλά ένα σύνολο ατόμων που συγχωνεύονται σε κοινό αίσθημα και πνεύμα. Στη μάζα διαπίστωσε ότι τα άτομα εξισώνονται προς τα κάτω, και ο πιο μορφωμένος και ψύχραιμος πολίτης καταντά να συμπεριφέρεται όσο και ο λιγότερο ορθολογικός και πολιτισμένος.
Ενώ η συνείδηση είναι ατομική, το ασυνείδητο είναι συλλογικό. Η ανωνυμία και η ανευθυνότητα οδηγεί το άτομο να κυριευτεί από ένστικτα που αν ήταν μόνο του θα περιόριζε σίγουρα σε σημαντικότατο βαθμό.
Παράλληλα, μας είπε, οι μάζες αυτές χρειάζονται έναν ηγέτη ο οποίος δεν θα τα πείθει με τη δύναμη των λογικών του επιχειρημάτων, αλλά να τα υπνωτίζει. Η επικοινωνία με τα μέλη της μάζας, η προπαγάνδα δηλαδή, έχει ως βάση τις συλλογικές πεποιθήσεις και το βασικότερο ένα εργαλείο, την υποβολή, τουτέστιν να βάζουμε στο μυαλό του ανθρώπου συγκεκριμένη ιδέα και αυτός να αισθάνεται ότι είναι εκείνος που τη σκέφτηκε και να ταυτίζεται στη συνέχεια με αυτήν.
Με τον τρόπο αυτό, ο άνθρωπος της μάζας χαρακτηρίζεται από έκπτωση των νοητικών του λειτουργιών, εξαφάνιση της προσωπικότητάς του, είναι ανίκανος να ελέγξει τις συγκινήσεις και ενέργειές του, και καταντάει άβουλο θύμα ασυνείδητων διεργασιών, κυρίως σε ό,τι αφορά σε θέματα όπως η θρησκεία, η πολιτική κ.ά., εκεί δηλαδή όπου υπεισέρχεται σε μεγάλο βαθμό το συναίσθημα. Τα άτομα μέσα στη μάζα δεν μπορούν να σκεφτούν λογικά, δεν ανέχονται τον ευγενικό αντίλογο και δεν προάγουν τις καρποφόρες συζητήσεις, υιοθετώντας ή απορρίπτοντας τις αλλότριες απόψεις στο σύνολό τους. Είναι πλέον αρκετά εύπιστα και ευμετάβλητα, ασταθή, δογματικά και αυταρχικά, παρορμητικά και μισαλλόδοξα.
Τα συναισθήματα που γνωρίζουν είναι σχεδόν πάντοτε ακραία και βίαια, η συμπάθεια μετατρέπεται εύκολα σε λατρεία, ενώ στην αντίπερα όχθη, η αντιπάθεια σε μίσος. Οι ιδέες πια μπορεί να αποκτήσουν τεράστια δύναμη και να έχουν σημαντικότατες επιπτώσεις, οδηγώντας σε εξεγέρσεις, επαναστάσεις και ακόμα πολέμους. Η άποψη που έχει ο Λε Μπον για τον ηγέτη είναι αυτή ενός νευρωτικού, ίσως ημιπαράφρονα, ο οποίος αδυνατεί να έρθει σε υγιή επαφή με τους άλλους, απαραίτητο στοιχείο της ομαλότητας στην κοινωνική ζωή.
Οι ιδέες του Λε Μπον είχαν τεράστια απήχηση παγκοσμίως, τόσο στους επιστήμονες, όσο και στο ευρύτερο κοινό. “Η Ψυχολογία των Όχλων” μεταφράστηκε σε πάμπολλες γλώσσες και επανεκδόθηκε δεκάδες φορές, αποτελώντας ένα από τα μπεστ σέλερ όλων των εποχών. Η διείσδυση των ιδεών του στον πολιτικό κόσμο και τους ηγέτες του 20ού αιώνα είναι, παρατηρούμε, εντυπωσιακή.
Το βιβλίο και τα κείμενα γενικότερα του Μπον διαβάστηκαν από πολλούς, συζητήθηκαν έντονα και φυσικά αμφισβητήθηκαν από σοσιαλιστές και κομμουνιστές στοχαστές, κυρίως όμως εφαρμόστηκαν και με περίσσεια μάλιστα από τον Μουσολίνι και τον Χίτλερ! Από την άλλη μεριά, επίσης, δεν είναι περίεργο το γεγονός ότι και οι δημοκρατικοί ηγέτες βρίσκουν εκεί μέσα σε πλήρη ανάπτυξη τον φόβο τους απέναντι στις μάζες και ταυτόχρονα ένα εγχειρίδιο ελέγχου και χειραγώγησής τους, αφού τους δίνεται η ψευδαίσθηση της δύναμης.
Τα τελευταία χρόνια με την εξάπλωση της χρήσης κάποιων μέσων επικοινωνίας, όπως είναι το Facebook, είμαστε μάρτυρες ενός άλλου φαινομένου των μαζών, μιας περίεργη επιθετικής διαδικασίας του όχλου να κερδίζει συντριπτικά έδαφος.
Αναφέρομαι στην παρατηρούμενη χρήση ακραίων και επιθετικών συμπεριφορών και ύβρεων σχεδόν από τη μεγαλύτερη μάζα των χρηστών αυτού του τόσο δημοφιλούς μέσου. Έντονος φανατισμός μεταξύ γνωστών, αντιπαράθεση και εκτόξευση απύθμενης βωμολοχίας, ανεξέλεγκτες ύβρεις κυρίως προς πολιτικά πρόσωπα, απειλές και τόσα άλλα που πραγματικά δεν γνωρίζει κάποιος που μπορεί να οδηγήσουν. Διαβάζοντας ξανά τον Γουσταύο Λε Μπον, πιθανόν να αλλάξουμε λίγο καθημερινές συμπεριφορές.
Φαίνεται τελικά περίτρανα ότι κάποια πράγματα του παρελθόντος είναι πάντα εδώ και ισχύουν απαρέγκλιτα όπως και παλιότερα, αλλά και ότι κάποια δείχνουν να αλλάζουν ή τουλάχιστον έτσι αφήνουν να εννοηθεί!