Ο μεγάλος διαφωτιστής Ζαν Ζακ Ρουσσώ (1712-1778) με το έργο του “Το κοινωνικό Συμβόλαιο” (Du contrat social ou Principes du droit politique, 1762) αναζητά τη χαμένη ελευθερία, την αρετή και ευτυχία του ανθρώπου. Κατ’ αυτόν οι άνθρωποι πρέπει να αλλάζουν την κοινωνία, να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις ώστε να έρθει η ισότητα και η αγάπη.
Βασική του αρχή ήταν “ο άνθρωπος γεννήθηκε ελεύθερος, αλλά παντού είναι αλυσοδεμένος”. Έργο του, επίσης, είναι ο “Αιμίλιος” (1762), από τα πιο πρωτότυπα βιβλία της εκπαίδευσης. Σκοπός του είναι η αναζήτηση του δρόμου που θα ξαναφέρει τον άνθρωπο στη φυσική κατάσταση και την Ελευθερία.
Εν προκειμένω, η περίπτωση του 40χρονου κρατουμένου της φυλακής Νέας Αλικαρνασσού, που εισήχθη με Πανελλήνιες εξετάσεις στο Πανεπιστήμιο (ΤΕΦΑΑ), φέρνει στο νου τις απόψεις του Ρουσσώ.
Σχετικά με το σωφρονιστικό σύστημα γράφει ότι: “οι συχνές τιμωρίες είναι σημάδι αδυναμίας ή χαλαρότητας της διοίκησης” (Ρουσσώ, 48), δηλαδή του κράτους.
Την άποψή του αυτή τη στηρίζει στο ότι “δεν υπάρχει άνθρωπος τόσο κακός που να μην μπορεί να είναι χρήσιμος”. Και συμπληρώνει ότι “όσο για το δικαίωμα της συγγνώμης ή της εξαιρέσεως ενός ενόχου από την τιμωρία που προβλέπει ο νόμος και που του επιβλήθηκε από κάποιο δικαστή, αυτά ανήκουν μόνο στην οντότητα εκείνη στην ανώτερη από τον δικαστή και από το νόμο, δηλαδή στο κυρίαρχο Σώμα”.
Στην περίπτωση, λοιπόν, του περί ού ο λόγος κρατουμένου, συμπίπτουν οι παραπάνω πρωτοποριακές αρχές του Ρουσσώ. Και αυτό συνάγεται από το ότι: Ο ίδιος, στη συνέντευξή του (εφημ. ΠΑΤΡΙΣ, σ. 3), εν είδει εξομολογήσεως, εκφράζει την εσωτερικότητά του, ότι δηλαδή η πρότερη ζωή του ήταν “λάθος”, ότι ήθελε να σπουδάσει για λόγους “ηθικούς”. Ομολογεί, επίσης, ότι “με ενδιέφερε να βελτιωθώ, να εξελιχθώ ως άνθρωπος”.
Έχοντας, επιπροσθέτως, το αίσθημα “της ντροπής”, λέει ότι “μπαίνοντας στη φυλακή, η πρώτη μου σκέψη ήταν να κάνω το όνειρό μου πραγματικότητα. Να μορφωθώ”.
Με αυτά τα δεδομένα διαπιστώνεται στο πρόσωπό του, κατά τον Ρουσσώ, “το δικαίωμα της συγγνώμης” και το “κυρίαρχο Σώμα”, δηλαδή το κράτος, του επέτρεψε να τελειώσει το Λύκειο που είχε εγκαταλείψει στη Β΄ τάξη, να δώσει Πανελλήνιες εξετάσεις και να εισαχθεί στο Πανεπιστήμιο.
Στην επιτυχία του αυτή δεν πρέπει να παραθεωρείται η συμβολή και άλλων παραγόντων. Κατ’ αρχάς, των καθηγητών του Λυκείου, οι οποίοι, τα τρία χρόνια της φοίτησής του, όπως λέει κατά λέξη ο ίδιος, “στο τέλος της χρονιάς έρχονταν στη φυλακή και με εξέταζαν”. Η συμβολή, επίσης, του Διευθυντή της φυλακής είναι σημαντική. Είχε βρει “εθελοντές καθηγητές” να τον προετοιμάσουν στα αθλήματα και είχε τακτοποιήσει τα διαδικαστικά. Ήρθε, όμως, ο κορονοϊός και “απαγορεύτηκε και στους εθελοντές γυμναστές να εργάζονται στη φυλακή”.
Πολλές φορές υπάρχει “ο από μηχανής Θεός”, με το αίσθημα, επίσης, της προσφοράς. Ένας υπάλληλος στη φυλακή, “με τρία πανεπιστημιακά διπλώματα… ως πτυχιούχος ΤΕΦΑΑ… με προπονούσε στα αθλήματα”.
Είναι, λοιπόν, άξιοι επαίνου οι καθηγητές του Λυκείου, όπως και οι εθελοντές που προσεφέρθηκαν, έστω και αν δεν κατέστη δυνατόν, να τον προετοιμάσουν για τις εξετάσεις.
Πολύς έπαινος ανήκει στον Διευθυντή, για το προσωπικό ενδιαφέρον του, και επίσης στον υπάλληλο της φυλακής που τον προπονούσε στα αθλήματα των Πανελληνίων εξετάσεων.
Αξιοσημείωτο είναι ότι ο νέος πλέον φοιτητής, έστω και “δεσμώτης”, δηλώνει ότι “θέλω να συνεχίσω τις σπουδές, να κάνω μεταπτυχιακό”. Το συμπέρασμά του, μάλιστα, ταιριάζει με το άλλο σύγγραμμα του Ρουσσώ, τον “Αιμίλιο”, ότι “η εκπαίδευση βοηθά να αλλάξει κάποιος προς το καλύτερο”.
Άξιος επαίνου και συγχαρητηρίων είναι και ο ίδιος, με τις ευχές όλων να ολοκληρώσει “το όνειρό” του.
Εν κατακλείδι, είναι ελπιδοφόρο το ότι υπάρχουν στην κοινωνία συνάνθρωποί μας, εκπαιδευτικοί και όχι μόνο, που βοηθούν αθόρυβα και διακριτικά έγκλειστους που ζητούν εμπράκτως “συγγνώμη”, επιθυμούν να σπουδάσουν και να ενταχθούν αργότερα στην κοινωνία.
Μέσα στους ανώνυμους εθελοντές προσφοράς, ξεχωρίζει, πανελλήνια, η περίπτωση του θεολόγου καθηγητή Κλήμη Πυρουνάκη, που είναι γιος του αγωνιστή παπα-Γιώργη Πυρουνάκη. Ο Κλήμης, διέθεσε τα καθηγητικά χρόνια του στις φυλακές Αυλώνας, για τη μόρφωση και στήριξη των κρατουμένων. Και μετά την αφυπηρέτησή του, ακόμα εξακολουθεί να βοηθά τους αποφυλακισμένους για να ενταχθούν στην κοινωνία, με πρωτοβουλίες για την εξεύρεση εργασίας. Επίσης, η κόρη του Χρυσή, νεαρή δασκάλα, αγωνίζεται για την ένταξη στην κοινωνία των αποφυλακισμένων γυναικών.
Και ο ξεχασμένος, όμως, από τους πολλούς συμπολίτες μας, ο ζωγράφος Στέλιος Μαρκατάτος, διά βίου αφοσιώθηκε να διδάσκει την τέχνη της ζωγραφικής στους κρατουμένους στις φυλακές Αλικαρνασσού. Κάθε καλοκαίρι μνημειώδεις ήσαν οι εκθέσεις, με έργα των εγκλείστων, στην πλατεία Δασκαλογιάννη, που ο ίδιος είχε την επιμέλεια.
Σημειωτέον, ότι όλοι οι συνεργάτες και οι τότε αναγνώστες της εφημερίδας “Η ΤΟΛΜΗ” ενθυμούμεθα τα ζωντανά και χαριτωμένα κείμενά του για το παλιό και νοσταλγικό Ηράκλειο, που αξίζουν να συλλεγούν και να δουν εκ νέου το φως της δημοσιότητας.
Και μια και ο λόγος για κρατούμενους των φυλακών που διά της “συγγνώμης” τους ζητούν επιείκεια, ας επιτραπεί μία προσωπική εμπειρία. Στα χρόνια της συνεργασίας μου με την εφημ. “ΤΑ ΝΕΑ” της Αθήνας (1991-2010) είχαμε, επιπροσθέτως, λειτουργήσει τον “Διαγωνισμό του μαθητικού εντύπου”, εφημερίδων και περιοδικών, στον οποίο συμμετείχα ως φιλόλογος, εκτός των άλλων και για την αξιολόγηση του ρεπορτάζ.
Στην Επιτροπή συμμετείχαν, επίσης, ο Κώστας Μητρόπουλος, ο Βασίλης Νικολόπουλος, ο Μηνάς Βιντιάδης και, κατά διαστήματα, ο Μιχάλης Φακίνος, συγγραφέας, ο Κώστας Γεωργουσόπουλος, ο Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, ο Μανώλης Πιμπλής και ο Νίκος Τσούλιας, πρώην πρόεδρος της ΟΛΜΕ.
Μια χρονιά αποφασίσαμε, ομοφώνως, να αποδοθεί έπαινος σε ένα ταπεινό μαθητικό έντυπο, εφημεριδούλα των φυλακισμένων μαθητών Λυκείου, στις φυλακές Αυλώνας. Έφθασαν, λοιπόν, στο χώρο απονομής, στην αίθουσα της Ένωσης Συντακτών Ημερήσιου Τύπου, στην οδό Ακαδημίας της Αθήνας, χωρίς χειροπέδες, συνοδευόμενοι από τον Διευθυντή του Λυκείου της φυλακής.
Τα λοιπά μέλη της Επιτροπής αποφάσισαν να γίνει εκ μέρους μου, ως φιλόλογος, η απονομή του σχετικού επαίνου. Κόσμος πολύς, επίσημοι και μη, δεκάδες μαθητές Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας, καθώς και εκπαιδευτικοί από όλη την Ελλάδα, το εξωτερικό και την Κύπρο.
Αλησμόνητη σε όλους έμεινε η εικόνα των “ελεύθερων φυλακισμένων”. Στα μάτια και τα πρόσωπά τους, όπως και στην αντιφώνησή τους, διαφαινόταν η προσπάθειά τους να κάμουν το όνειρό τους πραγματικότητα, μέσα από την εκπαίδευση, όπως είχε ονειρευτεί και διακηρύξει, πριν από τρεις αιώνες ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
1) Ζαν Ζακ Ρουσσώ, Το Κοινωνικό Συμβόλαιο, μετάφραση Α. Κοντοσιάνου, εκδόσεις Δ. Παπαϊωάννου, Αθήναι, χ.χ.
2) Εφημ. ΠATΡΙΣ Ηρακλείου, 2 Σεπτεμβρίου 2020. “Το όνειρο μέσα από τη φυλακή”.