Πριν γνωρίσουμε την β’ έκδοση του Δήμου μας για το ημερολόγιον του τάγματος των επίλεκτων Κρητών, ζητήσαμε με το συνάδελφο κο Χριστινίδη που έχει ασχοληθεί επίσης με την Επανάσταση του 1897 και έχουν εκδοθεί βιβλία του από τον Μορφωτικό Σύλλογο και τον Δήμο, να μας επιτρέψουν να πάμε στο Δημαρχείο για να δούμε σε μια πρώτη προσέγγιση το Ιστορικό Αρχείο.
Πήγαμε πράγματι και βρήκαμε στο γραφείο του κ. δημάρχου όλους τους τόμους του Αρχείου να μας περιμένουν. Ένα οχτάτομο Αρχείο, γεμάτο Ιστορία, δόξα, πατριωτισμό και καρτερία των αγωνιστών εκείνης της εποχής. Τα γραπτά κείμενα με τις περιγραφές τις ολοζώντανες από πρώτο χέρι στα έγγραφα αλληλογραφίας, αρχηγών, διοικητών, Καπεταναίων, Επισκόπων και όλων των ενδιαφερομένων μας συγκίνησαν βαθιά.
Τι να πρωτοδιαβάσεις όμως σε μια πρωινή επίσκεψη τρίωρης διάρκειας. Μια γεύση μόνο έντονη εκείνης της εποχής. Έναν τόμο ξεφυλλίσαμε ο καθένας κι όχι παραπάνω. Η βαθιά συγκίνηση που ένιωσα στην πρώτη επικοινωνία με τα γραπτά εκείνα του Αρχείου ήταν για μένα κάτι το εντελώς πρωτόγνωρο. Πήγα και δεύτερη και τρίτη φορά, η εντύπωση ήταν εξίσου συγκινητική.
Οκτώ δερματόδετοι τόμοι με πάνω από τεσσερισήμισι χιλιάδες σελίδες έχουν στοιχεία συγκλονιστικά. Ευτυχώς τον ίδιο καιρό ανέλαβα ορισθείσα από την επιτροπή να βρω στο Αρχείο όλες τις επιμέρους σφραγίδες των εγγράφων. Ο σοφός συμπατριώτης μας και θαυμαστός καθηγητής πανεπιστημίου, πολυγραφότατος Θεοχάρης Δετοράκης εξέδωσε την ίδια εποχή δύο θαυμάσιους τόμους – ο ένας από το αρχείο – με σφραγίδες της Επανάστασης και πολύτιμους επιστημονικούς σχολιασμούς. Η προσφορά του στον τόπο μας και από το πόστο αυτό είναι μεγάλη και τον ευγνωμονούμε.
Έτσι σε μια σειρά ημερών, τον Φεβρουάριο του 1997, μου δόθηκε η ευκαιρία να ξαναχαρώ πιο λεπτομερώς το Αρχείο και το περιεχόμενό του.
Ο φόβος απώλειας ή καταστροφής του Αρχείου πάντοτε υπήρχε. Έτσι η τέως δήμαρχος κ. Πλουμίδου Μαρία φρόντιζε κατά τη διάρκεια της θητείας της στο Δήμο (8 χρόνια) να το διαφυλάττει σωστά. Μια άλλη σημαντική ενέργεια του τέως δημάρχου κ. Νίκου M. Καλοχριστιανάκη έχει μεγάλη αξία. Φρόντισε να φωτογραφηθούν σε μικροφίλμς σε πέντε (5) κόπιες, κατ’ άλλους σε εφτά (7). Από αυτές μία δόθηκε στην ηγεσία του στρατού, μία για το Πανεπιστήμιο Κρήτης, μία για τη Βικελαία Βιβλιοθήκη και δύο για τον Δήμο Αρχανών.
Σαν συμπλήρωμα των όσων ως τώρα είπαμε για το σπουδαίο Ιστορικό Αρχείο της Επανάστασης του 1897 του Δήμου Αρχανών, αξίζει πιστεύω να αναφερθούμε με συντομία στο περιεχόμενο μερικών από τα χειρόγραφα έγγραφα και την αλληλογραφία που εμπεριέχονται σ’ αυτό.
Μέσα, λοιπόν, από τα έγγραφα φαίνεται το μέγεθος της αξίας της εν λόγω Επανάστασης (1897) αλλά και των εγγράφων, των ιερών αυτών κειμηλίων που κρατούν ζωντανές τις μνήμες μιας δοξασμένης εποχής. Οι αγωνιστές, όχι μόνο Αρχανιώτες αλλά και το τάγμα των Επιλέκτων Κρητών με αγωνιστές από άλλα ελληνικά μέρη, μα και εθελοντές αγωνιστές από άλλες ανατολικές επαρχίες της Κρήτης, έδειξαν θάρρος και ανδρεία απαράμιλλη. Είχαν να παλέψουν με έναν οργανωμένο κατακτητή που επί αιώνες καταδυνά-
στευε την ελληνική πατρίδα και την Κρήτη ιδιαίτερα. Και δεν ήταν ο μόνος αντίπαλος ο εχθρός αλλά και οι κακουχίες, η πείνα, το κρύο, οι στερήσεις, όπως σκιαγραφούνται μέσα από τα έγγραφα.
Σε πολλά, λοιπόν, από αυτά γίνεται λόγος για έρανο συγκέντρωσης τροφίμων για τους αγωνιστές που διέμεναν συνεχώς στις Αρχάνες με τον διοικητή τους Ιωάννη Νταφώτη. Επίσης αιτήσεις προς πάσα κατεύθυνση εντός και εκτός Κρήτης για την προμήθεια όπλων και πολεμοφοδίων. Υπάρχουν ακόμη ευχαριστήρια έγγραφα για την αποστολή εφοδίων ή και χρηματική ενίσχυση διαφόρων χωριών αλλά και παραγόντων. Έγγραφα με απολογισμούς νεκρών και τραυματιών ή τη διάταξη μαχομένων δυνάμεων σε διάφορα οχυρά.
Αιτήσεις προς τον αρχηγό στρατού Κατοχής Κρήτης να αποστείλουν στην Επιτροπή Αρχανών λεπτομερείς εκθέσεις μαχών. Επίσης έγγραφα προς την Κεντρική Επιτροπή των Κρητών Αθήνας να αποστείλουν ενημερωτικές εκθέσεις (Απρίλιος 1897). Υπάρχουν ακόμη έγγραφα προς τον Έβερτο Χερμισάιδ, συνταγματάρχη των Αγγλοϊταλικών στρατευμάτων στο Ηράκλειο. Στις 14-4-1897 υπάρχει ευχαριστήριο έγγραφο στην Επιτροπή Σητείας για την αποστολή οκτώ (8) βοών για τροφή των αγωνιζομένων.
Ένα άλλο έγγραφο που δείχνει ότι δεν υπάρχουν στρατιωτικές δυνάμεις στην κωμόπολη, αυτό το οχυρό που ήταν κέντρο της Επανάστασης, είναι το υπ. αριθμ. 8-8-1897. M’ αυτό ο Έβερτος Χερμισάιδ μεσολαβεί και πληροφορεί την Επιτροπή Αρχανών ότι ο Μουσουλμάνος Ραφαάτ Μπέης θα στείλει εργάτες με λευκή σημαία να συνάξει τα σταφύλια του και παρακαλεί την επιτροπή να τον προστατέψει.
Επίσης με έγγραφο της 10-8-1897 ο αρχιμανδρίτης Σωφρόνιος, Έξαρχος του Παναγίου τάφου, με ιδιοκτησία του στις Ποταμιές Κρήτης (πρόκειται για την Ι. Μονή Παναγίας Γκουβερνιώτισσας), στέλνει στην Επιτροπή Αμύνης Αρχανών για διαφύλαξη τρία κιβώτια και τρεις σάκους με κειμήλια της Μονής μέχρι τη διέλευση από κει του θεοφιλεστάτου Επισκόπου Ρεθύμνης.
Σε άλλο έγγραφο, της 13-8-1897, η Επιτροπή Αμύνης Αρχανών ευχαριστεί την Κεντρική Επιτροπή Κρητών Αθήνας για την αποστολή φαρμάκων και χρυσών εικοσάφραγκων, που έφερε δώρο στον αγώνα ο θεοφιλέστατος επίσκοπος Ρεθύμνης Διονύσιος Καστρινογιαννάκης.
Στις 8-8-1897 η Επιτροπή Αμύνης στέλνει συλλυπητήριο έγγραφο στην Αγγελική χήρα Χαρίδημου Χαιρέτη για το θάνατο του συζύγου της. Ο Χαρίδημος Χαιρέτης ήταν τότε δήμαρχος Αρχανών και ο θάνατος τον βρήκε στην Αθήνα ενώ ήταν έτοιμος να επιστρέψει. Είχε πάει εκεί για έρανο όπλων, φυσιγγίων και άλλων εφοδίων του αγώνα. Μέσα στο Αρχείο υπάρχουν επίσης πάρα πολλές επιστολές του Αριστοτέλη Κόρακα, γιου του καπετάνιου της Μεσαράς Μιχάλη Κόρακα.
Επίσης του διοικητή και φρουράρχου Αρχανών Ιωάννη Νταφώτη, αξιωματικών και καπεταναίων άλλων επαρχιών, επιστολές του Χερμισάιδ και του Άγγλου υποπρόξενου Λυσίμαχου Καλοκαιρινού που σφαγιάστηκε στο μέγαρό του (σημερινό Ιστορικό Μουσείο) με μέλη της οικογένειάς του κατά την απάνθρωπη σφαγή του 1898 στο Ηράκλειο. Ένα δείγμα επιστολής του Αριστοτέλη Κόρακα, στις 20-3-1897, προς την Επιτροπή Αμύνης να του στείλει τρόφιμα για τους αγωνιστές, δεκαπέντε (15) πρόβατα και τέσσερα (4) γίδια. Σίγουρα θα υπήρχε και εκεί προφυλακή αγωνιστών για τυχόν πέρασμα του εχθρού.
Επίσης υπάρχουν στο πρωτόκολλο καταχωρημένα εξερχόμενα έγγραφα για προσκλήσεις σημαντικών προσωπικοτήτων της εποχής για να παρευρεθούν στον εορτασμό της 25ης Μαρτίου που έγινε με λαμπρότητα στην κωμόπολη το 1897, το μόνο ελεύθερο μέρος της Κρήτης δίχως την παρουσία στρατευμάτων της Τουρκικής Κατοχής.
Με άλλο έγγραφο o αρχηγός της Επαρχίας Πεδιάδας Αντώνιος Τρυφίτσος ή Τρυφόπουλος στέλνει προσκλήσεις στους αγωνιστές Αρχανών να συγκεντρωθούν στη θέση «Πατητήρια», όπου εκεί κτίστηκε στη συνέχεια το θαυμάσιο νεοκλασικό κτήριο των Δημοτικών Σχολείων Αρχανών που άρχισε η ανέγερσή του αρχές του 20ου αιώνα με προσφορές ντόπιων και ομογενών. Σήμερα στεγάζει το Ανοιχτό Πανεπιστήμιο και το Δημαρχείο Αρχανών.
Η Επιτροπή Αμύνης του 1897 δεν είχε φυσικά τίποτα από τα σύγχρονα μέσα αποστολής και επικοινωνίας. Είχε μόνο τους αγγελιαφόρους που έτρεχαν παντού σ’ όλη την Κρήτη να μεταφέρουν μηνύματα με απαράμιλλο ηρωισμό τη σωτηρία και την ελευθερία της πατρίδας. Όλα αυτά τα μοναδικά περιεχόμενα του Αρχείου του Ιστορικού μας Δήμου των Αρχανών δείχνουν περίτρανα τη σπουδαία ιστορία αυτού του τόπου και τη μεγάλη αξία του από τη μινωική εποχή. Ένας οικισμός γνωστός παγκόσμια για τα αρχαιολογικά του ευρήματα μα και για τη θαυμαστή ιστορία του.
Για όλα αυτά οι σημερινοί Αρχανιώτες νιώθουμε περήφανοι για τον τόπο μας αλλά και υπεύθυνοι για τη διαιώνιση και αξία, που μας κληροδότησαν σπουδαίοι και ηρωικοί πρόγονοι.
Για το λόγο αυτό δε θα δεχτούμε την υποτίμηση της αξίας αυτού του ιστορικού τόπου, όπως την καλλιεργούν ανεύθυνα κάποιοι, που έχουν άγνοια της ιστορίας του. Ούτε θα δεχτούμε την απομάκρυνση από τον τόπο μας πολύτιμων κειμηλίων ιερής μνήμης και ιστορίας…