Όταν συμπληρώθηκαν εκατό χρόνια (100) από την επανάσταση του 1897, με κέντρο τις Αρχάνες, έγιναν μεγαλειώδεις επετειακές εκδηλώσεις κατά το έτος 1997. Κατά πρώτο ορίστηκε μια δεκαμελής επιτροπή με πρόεδρο τον καθηγητή πανεπιστημίου κ. Θεοχάρη Δετοράκη που υπό τις φωτισμένες οδηγίες του δούλεψαν όλοι φιλότιμα και σωστά.
Μες σε όλα τούτα συμμετείχε και η Εκκλησία της Κρήτης με την πραγματοποίηση Αρχιερατικού Συλλειτουργού με τη συμμετοχή όλων των Αρχιερέων της Κρήτης.
Ήταν τότε δήμαρχος Αρχανών ο νυν περιφερειάρχης, κ. Σταύρος Αρναουτάκης, που είναι γνωστή σε όλους η υποδειγματική προσφορά του στην Τοπική Αυτοδιοίκηση.
Οι προετοιμασίες άρχισαν από την αρχή του 1997 και κλήθηκε τότε η επιτροπή σε σύσκεψη στο τότε Δημαρχείο (μετά στεγάστηκε στο οίκημα του επιβλητικού κτηρίου του πετρόκτιστου Σχολείου που στέγασε την Εκπαίδευση των Αρχανών επί ένα αιώνα). Στο τέλος του περασμένου αιώνα κτίστηκαν το Γυμνάσιο-Λύκειο Αρχανών και τα δύο Δημοτικά Σχολεία 1ο και 2ο.
Ένα από τα θέματα που απασχόλησαν την επιτροπή ήταν να φέρουν στο φως σημαντικά γεγονότα της επανάστασης του 1897 για να τα ξαναφέρουμε όλοι στη μνήμη μας και να καθορίσουμε τους στόχους των εορταστικών εκδηλώσεων.
Οι πληροφορίες που θέλαμε δεν ήταν δυνατόν να έχουν άλλη πηγή, που να εγγυάται γνησιότητα και υπευθυνότητα, από το μνημειώδες σύγγραμμα του Ηλία Βουτιερίδη, νεαρός αγωνιστής τότε και πτυχιούχος της Νομικής το 1897, με τίτλο: ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΝ ΤΟΥ ΤΑΓΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΕΠΙΛΕΚΤΩΝ ΚΡΗΤΩΝ (1897), στην επανάσταση του 1897 στις Αρχάνες.
Ο τότε δήμαρχος κ. Σταύρος Αρναουτάκης ανέλαβε την επαναφορά του Αρχείου στο Δήμο από τη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, όπου είχε προσωρινά φιλοξενηθεί. Το πολύτιμο τούτο Ιστορικό Αρχείο έχει μεγάλη σημασία για την Κρήτη και ιδιαίτερα για τις Αρχάνες το κέντρο των δραστηριοτήτων της επανάστασης με τη συμμετοχή των δώδεκα επαρχιών της ανατολικής Κρήτης, Ηρακλείου και Λασιθίου. Το έθεσαν στη διάθεση της επιτροπής για τη μελέτη του και τη χρήση στοιχείων στις επικείμενες εκδηλώσεις (Αύγουστος 1997).
Είχα την τιμή και τn χαρά με την ευκαιρία των επειτειακών εκδηλώσεων αυτών να μελετήσω επί μέρες το Αρχείο και να θαυμάσω με βαθύτατη συγκίνηση τα εξιστορούμενα σε επιστολές και έγγραφα του τόσο σημαντικού για τον τόπο μας Ιστορικού Αρχείου που μας κληροδότησαν ηρωικοί πρόγονοι αγωνιστές.
Το Αρχείο περιέχει τέσσερις χιλιάδες τετρακόσιες εξήντα τέσσερις (4.464) σελίδες με όλη την αλληλογραφία της Επαναστατικής Επιτροπής κατά τα έτη 1897-1898 με όλες τις δραστηριότητες, τις ενημερώσεις, τις περιγραφές μαχών, τις φροντίδες συγκέντρωσης τροφίμων για τους μαχομένους, όπλων και φυσιγγίων, και άλλα ιστορικά στοιχεία της θρυλικής αυτής επανάστασης.
Αξίζει λοιπόν τον κόπο να αναφερθούμε σ’ αυτήν αλλά και στην ιστορία και δημιουργία του περίφημου Ιστορικού Αρχείου, καθώς και στο χρέος των επιγενομένων για τη φύλαξή του στον τόπο μας, μα και την ειδική διατήρησή του.
Συμπληρώθηκαν λοιπόν το 1997 εκατό χρόνια από τη σημαντική εκείνη επανάσταση των ανατολικών επαρχιών της Κρήτης με έδρα τις Αρχάνες. Και υπήρξε σημαντική η επανάσταση αυτή όχι μόνο για την ιστορική κωμόπολη που είχε την ευθύνη και την τιμή να είναι το επίκεντρο και το ορμητήριο κατά του εχθρού, αλλά και για ολόκληρη την Κρήτη. Οι Αρχάνες ήταν ένα φυσικό οχυρό κατάλληλο για επίκεντρο αγώνων.
Στις Αρχάνες ήταν στρατοπεδευμένο το Τάγμα των Επιλέκτων Κρητών με διοικητή, το φρούραρχο των Αρχανών, Ιωάννη Νταφώτη, με καταγωγή από το Αβδού Πεδιάδας στον οποίο οφείλεται κατά μεγάλο μέρος η επιτυχία των αγώνων αυτών.
Οι επίλεκτοι ήταν εθελοντές αγωνιστές, όχι μόνο Αρχανιώτες αλλά από διάφορα μέρη της Ελλάδας. Ο διοικητής Ιωάννης Νταφώτης γεννήθηκε κατά το τέλος της Επανάστασης του 1866-68. Η προτομή του τιμητικά υπάρχει στην είσοδο του πετρόκτιστου Διδακτηρίου, που τώρα στεγάζει το Ανοιχτό Πανεπιστήμιο και Δημαρχείο.
Το Τάγμα των Επιλέκτων Κρητών, για το οποίο πολύς λόγος γίνεται στο εν λόγω Αρχείο, είχε στρατοπεδεύσει σε δύο μεγάλα πετρόκτιστα σπίτια στην ανατολική ψηλή πλευρά της κωμόπολης, ανέπαφα ως σήμερα, χαρακτηρισμένα ιστορικά-διατηρητέα.
Ανήκαν σε δύο παλιούς Αρχανιώτες, το ένα στον Θεόδουλο Ψαραδάκη (σήμερα χρησιμοποιείται σαν επιχείρηση ξενώνα, άριστα αναπλασμένου). Το άλλο κτήριο, ακριβώς δίπλα στο προηγούμενο, ανήκε στον Δοξαστή Ψαλτάκη και σήμερα όπως και το πρώτο στους κληρονόμους.
Στο τάγμα αυτό ανήκε και ο δημιουργός και συγγραφέας του βιβλίου που είπαμε πιο πριν, ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΝ ΤΟΥ ΤΑΓΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΕΠΙΛΕΚΤΩΝ ΚΡΗΤΩΝ, Ηλίας Βουτιερίδης, που εκδόθηκε το 1898 και αποτελεί μετά το ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ του Δήμου Αρχανών τη σπουδαιότερη πηγή πληροφόρησης για την ηρωική εκείνη εποχή.
Μακάρι και για το Ιστορικό Αρχείο να βρισκόταν ένας άξιος επιστήμονας, όπως λ.χ. ο Θεοχάρης Δετοράκης, που με ομάδα συνεργατών και τη βοήθεια κάποιων εντοπίων θα μπορούσε να φέρει στο φως, σε μια σημαντική έκδοση σε τόμους, το περίφημο Αρχείο. Ας μου επιτραπεί να πω ότι ευχή απλή κάνω γιατί κι εγώ αγαπώ τον τόπο μου και τα κειμήλιά του, όπως ο καθένας από μας.
Το Τάγμα, λοιπόν, αυτό του 1897 που αριθμούσε σε υπερδιακόσια μέλη, ήταν μια μικρογραφία πειθαρχικότατου στρατεύματος. Ο ίδιος ο συγγραφέας Ηλίας Βουτιερίδης, εκτός από αξιωματικός, είχε αναλάβει και καθήκοντα Γραμματέως του τάγματος. Ενώ τη διεκπεραίωση της αλληλογραφίας της Επαναστατικής Επιτροπής τα δύο αυτά χρόνια είχε αναλάβει αμισθί, ο δικηγόρος (δικολάβος) της εποχής, ο αείμνηστος θερμός πατριώτης Γεώργιος Ανδρουλάκης, που έζησε στις Αρχάνες παλιά.
Ήταν πατέρας του ηρωικού Αντιστασιακού κατά τη Γερμανική Κατοχή Γιάννη Ανδρουλάκη ή «Χειροβομβίδα», που έγινε στη συνέχεια με σπουδές διαστημικός επιστήμονας στις Η.Π.Α., όπως και οι αδελφοί Δουνδουλάκη, Ηλίας και Γιώργος.
Το βιβλίο αυτό του Ηλία Βουτιερίδη εκδόθηκε για πρώτη φορά στην Αθήνα το 1898. Εκατό χρόνια μετά, στις εκδηλώσεις τιμής και μνήμης το επανεξέδωσε ο Δήμος Αρχανών με συνεκδότη τον Σύνδεσμο Φιλολόγων Νομού Ηρακλείου για ανάμνηση της ηρωικής εκείνης εποχής.
Την επιτροπή άμυνας στις Αρχάνες τότε την αποτελούσαν διακεκριμένοι πατριώτες και προύχοντες της κωμόπολης όπως: Γεώργιος Καπετανάκης, Μιχάλης Καλυβιανάκης, Ιωάννης Καλπαδάκης, Χαρίδημος Χαιρέτης και πολλοί άλλοι.
Ο Γεώργιος Ανδρουλάκης ήταν από τους ελάχιστους μορφωμένους Αρχανιώτες και εκτός από την αλληλογραφία φρόντιζε και για την τήρηση του Ιστορικού Αρχείου που αποτελεί για τον τόπο ιερή κληρονομιά για την Κρήτη και τις Αρχάνες.
Ας πούμε λίγα λόγια για την ιστορία του περίφημου αυτού Αρχείου: το Ιστορικό Αρχείο της Επανάστασης του 1897 επί δεκάδες χρόνια φυλάσσονταν αναξιοποίητο στα Αρχεία του Δήμου Αρχανών σε σκόρπιες σελίδες. Έρευνα στο περιεχόμενό του δεν είχε
γίνει ποτέ από κανένα. Αλλά κατά το έτος 1938, δηλαδή σαράντα ένα (41) χρόνια μετά την Επανάσταση του 1897 και στα πρόθυρα της κήρυξης του Ιταλογερμανικού πολέμου, ο τότε δήμαρχος Αρχανών, αείμνηστος Ξενοφών Χοχλιδάκης, με το τότε Δημοτικό Συμβούλιο είχαν μια σπουδαία και εμπνευσμένη πρωτοβουλία:
αποφάσισαν με πρακτικό του Δήμου να αναθέσουν σε ικανό Αρχανιώτη να ταξινομήσει χρονολογικά τα σκόρπια έγγραφα και να αντιγράψει επιμελώς αρκετά σπουδαία έγγραφα αλληλογραφίας του Αγώνα, γιατί είχαν καταστραφεί.
Αυτή τη φροντίδα την ανέλαβε ο αείμνηστος Μιχαήλ Καλοχριστιανάκης, πατέρας του πρώην δημάρχου Αρχανών κ. Νίκου Καλοχριστιανάκη. Έτσι ένα βήμα σωτηρίας του Ιστορικού Αρχείου και μάλιστα σημαντικό είχε γίνει.
Αξίζει να σημειώσουμε εδώ ότι η βιβλιοδεσία του εν λόγω Αρχείου δεν έγινε στο Ηράκλειο, αλλά πραγματοποιήθηκε επιτόπου, στο Δημαρχείο, όπου μετέφεραν τα απαραίτητα μηχανήματα και η εργασία έγινε υπό την επίβλεψη κάποιων συμβούλων του Δήμου για να μη χαθεί το παραμικρό. Το Αρχείο έχει τίτλο στο δερματόδετο εξώφυλλο, ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΑΜΥΝΗΣ ΑΡΧΑΝΩΝ, αρχόμενο από 15-1-1897 έως το Μάιο του 1898.
Όταν αποφασίστηκε από το Δημοτικό Συμβούλιο η βιβλιοδεσία του Αρχείου, την πρόταση είχε κάνει ο Μενέλαος Λαμπράκης, γιος της Αρχανιώτισσας Καπετάνισσας Μαριγώς Λαμπράκη. Είχαν όλοι προς τιμήν τους την επίγνωση ότι αυτό το θαυμάσιο ιστορικό υλικό χρήζει σωστής διαφύλαξης και αμέσως ανέθεσαν την ταξινόμησή του στον υπομοίραρχο Mιx. Ν. Καδοχριστιανάκη.
Δούλευε επί καθημερινής βάσεως, με την απόφαση 35/31-3-38, οπότε άρχισε αμέσως η εργασία. Ασχολήθηκε μήνες αμισθί. Τότε επίσης αποφασίστηκε η φύλαξη για το «κανονάκι», 16ου αιώνα, που τόσο βοήθησε τον αγώνα. Επίσης το Δημοτικό Συμβούλιο διέθεσε το ποσό των 10.000 δραχμών για τη δημιουργία αίθουσας φύλαξης κειμηλίων, όπλων, εικόνων κλπ.
Υπάρχουν πράγματι στο Δήμο αρκετές φωτογραφίες αγωνιστών σε κάδρα. Μεταξύ αυτών υπάρχει η μεγάλη φωτογραφία του Γενικού Γραμματέα της Επαναστατικής Επιτροπής που, όπως είπαμε, καθώς ήταν ο μόνος εγγράμματος, κρατούσε όλη την αλληλογραφία της Επιτροπής αμισθί επίσης, κατά τα έτη 1897,1898 της επανάστασης.
Πλήθος χειρογράφων του υπάρχουν στο Αρχείο αφού κρατούσε πάντα αντίγραφα εξερχομένων εγγράφων. Όλα τα έγγραφα, λοιπόν και τ’ αντίγραφα των φθαρμένων χάρη στη φιλότιμη προσπάθεια του Μιχαήλ Ν. Καλοχριστιανάκη διασώθηκαν. Κι ήταν μόνο σαράντα χρόνια περασμένα.
Σήμερα -2013-έχουν ήδη περάσει εκατό δεκαέξι χρόνια από την Επανάσταση και η σωστή διαφύλαξη του Αρχείου είναι περισσότερο επιτακτική. Επίσης ο ίδιος Αρχανιώτης Μ. Ν. Καλοχριστιανάκης δημιούργησε Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας εισερχομένων και εξερχομένων εγγράφων.
Μέσα σ’ αυτό υπάρχουν χίλια διακόσια σαράντα πέντε (1245) ιστορικά έγγραφα. Η όλη προσπάθεια είναι πολύ σημαντική, διότι, δίχως τις ενέργειες αυτές, Αρχείο Ιστορικό του 1897 δε θα υπήρχε ούτε για την εκατονταετία του 1997 ούτε για τους αγώνες της Ιστορίας της Κρήτης, θα είχαμε μόνο το βιβλίο του Ηλία Βουτιερίδη (1898).
Από αυτό ελάχιστα αντίτυπα υπάρχουν της α’ έκδοσης. Έχω την τιμή και τη χαρά να έχω ένα από αυτά σε σχετική καλή κατάσταση (πανόδετο). Η επανέκδοση όμως του βιβλίου από το Δήμο Αρχανών (ακριβές αντίγραφο της α’ έκδοσης) έγινε την άνοιξη του 1997 μαζί με άλλα σχετικά βιβλία του Δήμου, έξι ή εφτά τον αριθμό. Μεταξύ αυτών και δικά μου, Γ. Καπετανάκης Γενικός Αρχηγός Τεμένους και οι δύο Καπετάννισσες των Αρχανών Μαριγώ Λαμπράκη και Μαυρορήνη, καθώς και ο Γ. Ζωγραφιστός ή Πατσιδιανός και η εποχή του.
Συνεχίζεται