Η ιστορία του φράγματος. Η αρχική ιδέα κατασκευής φράγματος στη λεκάνη απορροής του Αποσελέμη, για την αντιμετώπιση των πιεστικών αναγκών νερού της αναπτυσσόμενης ευρύτερης περιοχής, άρχισε να συζητείται στις αρχές της δεκαετίας του 1960 από την τοπική Υπηρεσία Εγγείων Βελτιώσεων με τη σύμφωνη γνώμη της τότε πολιτικής ηγεσίας του Υπουργείου Γεωργίας. Την ίδια εποχή τεχνικοί της ίδιας υπηρεσίας έκαναν αρχικά αναγνωριστική έκθεση και στη συνέχεια προμελέτη του φράγματος με εγγειοβελτιωτικό προσανατολισμό.
Με τα τεχνολογικά δεδομένα εκείνης της εποχής, ήταν η πλέον εφικτή λύση για την αντιμετώπιση των αυξανόμενων υδατικών αναγκών της πιο αναπτυσσόμενης περιοχής της Κρήτης. Σε αυτό το αρχικό αλλά ουσιαστικό στάδιο της ιστορίας του φράγματος, ο κ. Γιώργος Χατζάκης, πολιτ. μηχανικός είχε ενεργή συμμετοχή.
Όμως, από τις αρχές της δεκαετίας του 1970 άρχισαν να διαφαίνονται οι αυξανόμενες ανάγκες υδροδότησης της ταχύτατα αστικοποιούμενης πόλης του Ηρακλείου, αφού ο πληθυσμός της άρχισε να αυξάνεται ραγδαία, από 77.506 κατοίκους το 1971 σε 95.150 το 1981, 146.536 το 1991, σε 163.115 το 2001 και σε 173.993 το 2011. Το πρόβλημα εντάθηκε με την αύξηση του τουρισμού από τα μέσα της δεκαετίας του ’70. Το 2017 η πόλη μας και η ευρύτερη περιοχή της αποτελούσε τον ταχύτερα αναπτυσσόμενο τουριστικό προορισμό της Ευρώπης.
Με αυτά τα δεδομένα, το 1972 οι δημοτικές Αρχές άλλαξαν τον σκοπό του έργου από εγγειοβελτιωτικό σε υδρευτικό, προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι διαφαινόμενες από τότε αυξανόμενες υδρευτικές ανάγκες του Ηρακλείου. Μετά τη μεταπολίτευση, από τα μέσα της δεκαετίας του ’70 όλες οι δημοτικές Αρχές του Ηρακλείου υιοθέτησαν και προώθησαν την οριστική μελέτη του φράγματος Αποσελέμη.
Πρωτεργάτες αυτής της προσπάθειας ήταν ο Μανώλης Καρέλλης, ο Γιάννης Σμπώκος και ο Αλέκος Μακατούνης. Ο τελευταίος ασχολήθηκε ενεργά, αρχικά ως δημοτικός σύμβουλος, μετά από την παραίτησή του από την Υπηρεσία Εγγείων Βελτιώσεων, στη συνέχεια ως συνεργαζόμενος με την Υπηρεσία Ύδρευσης και Αποχέτευσης της Τεχνικής Υπηρεσίας του Δήμου και από τα τέλη του 1982 ως γενικός δ/ντής της νεοϊδρυθείσας τότε ΔΕΥΑΗ. Στο διάστημα αυτό το είχε κάνει σημαία αντιμετώπισης του υδρευτικού προβλήματος της πόλης του Ηρακλείου. Κρίμα που δεν είναι μαζί μας σήμερα.
Στη συνέχεια, ακολούθησαν τα χρονοβόρα και γραφειοκρατικά στάδια της οριστικής μελέτης του έργου με αλλεπάλληλες αναθεωρήσεις και συζητήσεις για τα αυτονόητα, που πολλά έχουν δημοσιευθεί ακόμη και στον διεθνή επιστημονικό Τύπο (Chifos et al., 2019). Η λεπτομερής ιστορία του θα ήταν καλό να καταγραφεί με όσο το δυνατό μεγαλύτερη αντικειμενικότητα και πληρότητα, μεταξύ άλλων, από τους κ. κ. Γιώργο Χατζάκη, Κώστα Μπριλάκη και Κώστα Μπογδανίδη, που σχετικά άρθρα του αναφέρονται ακόμη και στον διεθνή επιστημονικό Τύπο, όπως τα Bogdanidis (2000) και (2001). (Βλέπε: Πηγές στο τέλος αυτού του άρθρου).
Η σημερινή κατάσταση
Τα τελευταία χρόνια έχω επισκεφθεί επανειλημμένως την περιοχή του φράγματος Αποσελέμη, όχι τόσο για το φράγμα, αφού οι σχετικές πληροφορίες για την πληρότητά του ή μη είναι καταιγιστικές, αλλά περισσότερο για περπάτημα και χορτομάζεμα. Φέτος έμεινα έκθαμβος από τον υπερ-ενθουσιαμό των επισκεπτών για την υπερ-πληρότητα του φράγματος. Πέρυσι τέτοια εποχή στην ίδια περιοχή, όπως φαίνεται στις φωτογραφίες, επικρατούσε ακριβώς το αντίθετο.
Υπέρμετρη απαισιοδοξία. Μια κατάσταση που πιθανόν θα επαναληφθεί, αλλά το πότε, είναι δυστυχώς άγνωστο. Σχετικά με την πρόβλεψη καιρικών φαινομένων η Sivakumar (2017) μεταξύ άλλων, όπως οι Hawking και Mlodinow (2010) και Markonis et al. (2016), αναφέρει χαρακτηριστικά ότι τυχαιοποιημένα δεδομένα, όπως αυτά των ατμοσφαιρικών κατακρημνίσεων, είναι επαναλήψιμα και προβλέψιμα μόνο βραχυπρόθεσμα, ενώ είναι μη επαναλήψιμα και απρόβλεπτα σε μακροπρόθεσμη βάση.
Στην Κρήτη δυστυχώς, καταγεγραμμένα στοιχεία ατμοσφαιρικών κατακρημνίσεων στο Ηράκλειο έχομε μόνο για τα τελευταία 110 χρόνια, που δείχνουν μια πολύ σημαντική μεταβλητότητα, όχι όμως μείωσή τους κατά τις προσφιλείς εκφράσεις των “κλιματολογούντων”.
Δείχνουν ξηρά χρόνια με ύψος βροχοπτώσεων ακόμη και λιγότερα από 200 mm/yr αλλά και υγρά με περισσότερα από 800 mm/yr. Κάποια ανάλογη μεταβλητότητα πρέπει να ισχύει και στην περιοχή του φράγματος και κυρίως στην περιοχή του οροπεδίου Λασιθίου.
Σοβαρά αρχαιολογικά και ιστορικά δεδομένα δημοσιευμένα στον διεθνή επιστημονικό Τύπο, καταδεικνύουν μακρές σειρές ξηρών ετών στην Κρήτη και ιδιαίτερα στην ανατολική Κρήτη, όπως αυτές από το 1750 έως το 1350 π. Χ., από το 550 έως το 100 π.Χ. και από το 500 έως το 900 μ.Χ. Πολλές από αυτές τις περιόδους χαρακτηρίζονται από σημαντικά τεχνολογικά επιτεύγματα, που επαληθεύουν το αναφερόμενο από τον Πλάτωνα (428-348 π.Χ.) ότι η ανάγκη είναι η μητέρα της δημιουργικότητας.
Ο φετινός υδρολογικός χρόνος, εάν βέβαια εξελιχθεί σύμφωνα με τα σημερινά δεδομένα, φαίνεται ότι θα είναι ένας πολύ υγρός χρόνος, που σε επίπεδο Κρήτης θα ξεπεράσει κατά πολύ το μέσο όρο 40 υγρών χρόνων, δηλαδή τα 1245 mm/yr. Οι πιθανότητες να έχομε έναν επίσης υγρό επόμενο χρόνο είναι πολύ μικρές. Οι παλαιοί Λασιθιώτες ενθυμούνται υδρολογικά χρόνια χωρίς πλημμυρικά νερά.
Διαχείριση του έργου
Ανεξάρτητα όμως απ’ αυτά, θα πρέπει να ξαναβρούμε τη “μεσότητά” μας, την αριστοτελική μας παρακαταθήκη, που ακόμη και αν δεν την είχαμε, έπρεπε να την εφεύρομε. Κάθε είδους έλλειψη και υπερβολή φθείρει· σώζει μόνο η μεσότητα. Με δεδομένη επίσης την ύπαρξη ενός τόσο σημαντικού έργου, το ενδιαφέρον όλων και ιδιαιτέρα των διαχειριστών του και κυρίως αυτών που αποφασίζουν θα πρέπει να εστιασθεί:
(α) Πρώτα από όλα στη χρηστή διαχείρισή του για το καλό όλων μας. Η σύσταση μιας Διαδημοτικής ΔΕΥΑ Μαλεβιζίου, Ηρακλείου και Χερσονήσου θα μπορούσε να αναλάβει την αποτελεσματικότερη λειτουργία και γενικά τη διαχείριση του φράγματος, σε συνδυασμό με μια προγραμματική συνεργασία με τη ΔΕΥΑ Αγίου Νικολάου. Αυτό καταδεικνύει η διεθνής πρακτική.
Οι άμεσα αρμόδιοι φορείς ύδρευσης και αποχέτευσης, δηλαδή εν προκειμένου οι ΔΕΥΑ, αναλαμβάνουν τη διαχείριση των υδατικών πόρων στις αστικές περιοχές, με ανάλογη βέβαια μεταφορά των προβλεπομένων και αναγκαίων ανθρωπίνων, οικονομικών και άλλων πόρων σ’ αυτές. Κρίμα που λιγότεροι από πέντε Κρητικοί δημοτικοί άρχοντες δεν μπορούν να συμφωνήσουν στα αυτονόητα για την αποτελεσματικότερη λειτουργία των έργων, τη μείωση των ανταποδοτικών τελών και κυρίως τη βελτίωση των παρεχομένων υπηρεσιών ύδρευσης και αποχέτευσης.
(β) Επίσης, θα πρέπει να αρχίσουν να γίνονται σκέψεις/μελέτες για περαιτέρω βελτίωση/αξιοποίησή του, π.x. τουριστικά και ενεργειακά, όπως γίνεται σήμερα σε άλλα παρόμοια έργα. Ως παράδειγμα αναφέρεται το γνωστό φράγμα Hoover στην Καλιφόρνια, https://www.nytimes.com/ interactive/2018/07/24/business/energy-environment/ hoover-dam-renewable-energy.html).
(γ) Τέλος, η υδροδοτούμενη από το φράγμα περιοχή είναι συνολικής έκτασης 1028,4 km2 (12,3% της έκτασης της Κρήτης). Σε αυτήν την έκταση, το 2011 κατοικούσαν 227.331 κάτοικοι, δηλαδή το 37,13% του συνολικού πληθυσμού της Κρήτης. Σήμερα στην ίδια έκταση κατοικεί περισσότερο από το 40% και το 2030 πιθανόν θα υπερβαίνει το 50% του πληθυσμού της Κρήτης. Την ίδια τάση ακολουθεί και ο τουριστικός πληθυσμός. Αυτό σημαίνει ότι οι απολήψιμες ποσότητες υδρευτικού νερού από το φράγμα θα μπορούν να καλύψουν πολύ λιγότερο από το 50 % των αναγκών της υδροδοτούμενης περιοχής. Γι’ αυτό πρόσθετοι υδατικοί πόροι θα πρέπει έγκαιρα να διασφαλιστούν για τη σημερινή και κυρίως τη μελλοντική απρόσκοπτη υδροδότηση της πιο αστικοποιημένης περιοχής της Κρήτης.
Πηγές
Chifos, C., Doxastakis, Z., and Romanos, M. C. (2019). Public discourse and government action in a controversial water management project: Τhe damming of the Aposelemis River in Crete. Water Policy (under publication).
Bogdanidis, K. (2000). Tomorrow the court hearing for the expropriations at the Aposelemis Dam – Anxiety about the plots in Sfendili. Patris, Tuesday, 7 November (in Greek).
Bogdanidis, K. (2001). If the project does not go forward, 60 billion euros will be lost to Crete! Laliotis’ order for the assignment of the Aposelemis dam. Patris, 2 February (in Greek).
Hawking, S και Mlodinow, L. (2010). The big plan. Bantam Books, New York, NY, USA.
Markonis, Y., A. N. Angelakis, A. N., Christy, J., and Koutsoyiannis, D. (2016). Climatic variability and the evolution of water technologies in Crete, Hellas, Water History, 8 (2), 137–157, doi:10.1007/s12685-016-0159- 9.
Sivakumar, B. (2017). Chaos in Hydrology. Springer Sciences-Business Media B. V. Dordrecht.