Τον Ιούλιο του 1944 έγιναν ευρείας κλίμακας σαμποτάζ στην Κρήτη σε μια χρονική στιγμή όπου η γερμανική μηχανή κατέρρεε. Τα σαμποτάζ αυτά έγιναν τη νύχτα 23 προς 24 Ιουλίου 1944, ταυτόχρονα σε όλα τα επιλεγμένα σημεία, κυρίως αποθήκες καυσίμων. Στόχοι που χτυπήθηκαν εκείνη τη νύχτα ήταν: οι αποθήκες καυσίμων στο Σίβα Μαλεβιζίου, οι αποθήκες καυσίμων στους Αποστόλους Πεδιάδος, οι αποθήκες καυσίμων στο Δράσι Μεραμβέλλου, οι αποθήκες καυσίμων στις Βουκολιές και στον Αλικιανό Χανίων.
Χτυπήθηκαν τα γερμανικά φυλάκια στην Αυγενική, την Πυργού, τη Δαμάστα, στον Ζαρό. Ανατινάχθηκαν οι δρόμοι Αγίας Γαλήνης – Μέλαμπες – Φανερωμένης, ανατινάχθηκαν οι γέφυρες μεταξύ Γέργερης και Πανασσού, Μαγαρικαρίου και Καλοχωραφίτη, ναρκοθετήθηκαν οι δρόμοι από Μοίρες – Βώρους, ο δρόμος στους Ανεγύρους, στη θέση Αγιασμάτσι Ρεθύμνου και αποκόπηκαν τα τηλεφωνικά καλώδια των γερμανών στην Επισκοπή Ρεθύμνου.
Για την εξήγηση της σκοπιμότητας των σαμποτάζ στην Κρήτη, όταν η αποχώρηση των Γερμανών ήταν ζήτημα λίγων μηνών, ο αγωνιστής της Εθνικής Αντίστασης Γεώργιος Χαροκόπος αναφέρει: «…εκτός από τη μεγάλη απόβαση στη Νορμανδία (6 Ιουνίου 1944) το Ανώτατο Συμμαχικό Στρατηγείο είχε σχεδιάσει απόβαση ευρείας εκτάσεως και στη Νότια Γαλλία.
Όταν όπως φαίνεται διεπιστώθη ότι για την κάμψη της αντιστάσεως των Γερμανών στη Βόρεια Γαλλία εχρειάζετο οπωσδήποτε να πραγματοποιηθεί νέα απόβαση στις νότιες ακτές της, ο εχθρός έπρεπε να παραπλανηθεί και πάλι, ώστε να υποστεί και εκεί αιφνιδιασμό.
Ειδικά τμήματα Άγγλων κομάντος και δολιοφθορέων σε 5 σημεία των κρητικών ακτών το πρώτο 15θήμερο του Ιουλίου 1944 και με τη βοήθεια ανδρών της Κρητικής Αντιστάσεως επετέθησαν ταυτόχρονα τη νύχτα της 22 προς 23/7/44 σε αποθήκες καυσίμων, σε μεμονωμένους καταυλισμούς, κατά μεταφορικών μέσων και φυλακίων…»1.
Το σήμα για την άφιξη των σαμποτέρ από τη Μέση Ανατολή έφθασε στο σταθμό ασυρμάτου του Βρετανού αξιωματικού Συνδέσμου Άλεξ Ρέντελ ή Αλέξη στη θέση Βατονερό της Κασταμονίτσας κοντά στη μάντρα του Σηφογιάννη, τον Ιούνιο του 1944. Το σήμα έλεγε ότι το σκάφος θα προσέγγιζε τη νύχτα της 24ης Ιουνίου στη θέση «Μαριδάκι» στον Τσούτσουρο.
Ο ίδιος ο Ρέντελ πήγε με ομάδα να υποδεχτεί τους σαμποτέρ. Μεταξύ των συνοδών του, ήταν ο Γρηγόρης Χναράκης και ο Κίμωνας Ζωγραφάκης.
Το σκάφος ήρθε στην καθορισμένη ώρα και αποβιβάστηκαν 28 σαμποτέρ, ο Άγγλος υπολοχαγός Χιου Φραίηζερ, ο Άγγλος Λοχαγός Ίαν Πάτερσον και τέσσερις Αμερικανοί.
Οι σαμποτέρ έφεραν μαζί τους εκρηκτικούς μηχανισμούς τελευταίου τύπου, τις λεγόμενες χελώνες, άλλες εκρηκτικές ύλες που είχαν σχήμα μαρκαδόρου ή χοντρού μολυβιού με ωρολογιακό μηχανισμό που ρυθμίζονταν με τέτοιο τρόπο, ώστε η έκρηξή τους να γίνεται στην καθορισμένη ώρα.
Έφεραν μαζί τους και μικρές νάρκες, ειδικές για την καταστροφή αποθηκών καυσίμων.
Μετά την αποβίβαση και την εκφόρτωση των υλικών, οδηγήθηκαν από τον Γρηγόρη Χναράκη και τον Βασίλη Κωνιό στα Αστερούσια, πάνω από τον όρμο Τσούτσουρα στην περιοχή του χωριού Δεμάτι, όπου παρέμειναν.
Στη θέση αυτή ο επικεφαλής των Βρετανών Αξιωματικών Συνδέσμων στην Κρήτη Αντ/ρχης Τομ Ταμπάμπιν, ο Άλεξ Ρέντελ και ο επικεφαλής των σαμποτέρ Ίαν Πάτερσον, κατέστρωσαν το οριστικό σχέδιο της εκτελέσεως των σαμποτάζ. Καθόρισαν τις θέσεις και τα χωριά όπου θα γίνονταν επιθετικές ενέργειες. Το γενικό πρόσταγμα των σαμποτάζ του Ιουλίου, θα είχε ο επικεφαλής του νησιού Αντ/ρχης Τομ Ταμπάμπιν.
Το παρακάτω απόσπασμα διαφωτίζει τα γεγονότα της νύχτας 23, ξημερώματα 24 Ιουλίου 1944, η οποία έμεινε στην ιστορία ως η νύχτα των μεγάλων σαμποτάζ : «…καθίσαμε μερικές μέρες στο λημέρι διότι ετοίμαζε ο Τομ, όπως μου έλεγε, με την εντολή του στρατηγείου, σαμποτάζ σε μεγάλη κλίμακα για να επιβοηθήσουνε την αποβίβαση των Συμμαχικών στρατευμάτων στη Δυτική Ευρώπη και έτσι έπρεπε να ετοιμάσει τας ομάδας που θα ελάβαιναν μέρος…
…ο Τομ έδινε τις διαταγές με τον εξής τρόπο: Ενώ έλεγε ποια μέρα και ποια ώρα θα χτυπούσε η κάθε ομάδα, είτε θα έκανε σαμποτάζι, την ίδια ώρα ακριβώς έδινε και στην άλλη ομάδα σε άλλο σημείο, αλλά οι ομάδες συναμεταξύ τους δεν ήξεραν τίποτα και έπρεπε να χτυπήσουν την ίδια ώρα σε όλα τα σημεία του νομού Ηρακλείου και έπαιζε ζήτημα λεπτών για να μην προλάβουν οι Γερμανοί να ειδοποιήσουνε η μια μονάδα την άλλη και έτσι θα λάβαιναν τα μέτρα τους και όχι μόνο θάχαμε μεγαλύτερες απώλειες αλλά θα αποτυγχάνανε και οι ενέργειές μας οι περισσότερες, διότι θάκαναν και ορισμένες ομάδες Άγγλων κομάντο σαμποτάζι σε αεροδρόμια και σε εγκαταστάσεις και σε καταυλισμούς των Γερμανών και θάρχονταν επίτηδες από τη Μέση Ανατολή, με Κρητικούς οδηγούς που εξέρανε τα μέρη για να κινηθούνε και να κρυφτούνε…
…όπως μου έλεγε ο Τομ, δεν είχαν και τόση αξία οι απώλειες που θα κάναμε στους Γερμανούς, όσο ο σκοπός της παραπλανήσεως του γερμανικού Στρατηγείου που θα νόμιζε πως θα έκαναν αποβιβάσεις τα συμμαχικά στρατεύματα στην Κρήτη και αυτά θα έκαμαν στη Δυτική Ευρώπη, και αυτό το σκοπό είχαν τα γενικά σαμποτάζ της Κρήτης και ιδίως στο νομό Ηρακλείου που είχαν τις περισσότερες βάσεις.
Διότι εάν εκατόρθωναν, έστω και για λίγο να απασχολήσουν το γερμανικό Στρατηγείο με τα γεγονότα της Κρήτης, ήταν μεγάλη δουλειά για το Συμμαχικό Στρατηγείο, αλλιώς δεν εξηγείται, την τελευταία στιγμή, το 1944 που ετοιμάζονταν σχεδόν τα γερμανικά στρατεύματα να συμπτυχθούν προς το δυτικό μέρος της Κρήτης. Και αυτά μου τα είχε μιλήσει ο Τομ υπό άκρα εχεμύθειαν…».2
Ένας από τους στόχους ήταν και οι υπαιθρίως αποθήκες καυσίμων του αεροδρομίου Καστελλίου, που οι Γερμανοί τις είχαν τοποθετήσει μεταξύ των χωριών Καστελλίου και Αποστόλων στη θέση «Αη Γιάννης Στενά». Τα βαρέλια μεταφέρονταν από εκεί στο αεροδρόμιο με οχήματα και γίνονταν η τροφοδοσία των αεροσκαφών. Το σαμποτάζ θα έκανε ομάδα σαμποτέρ, με τους αξιωματικούς Ίαν Πάτερσον, Άλεξ Ρέντελ και ένα ντόπιο οδηγό της περιοχής, τολμηρό και ριψοκίνδυνο. Έπρεπε λοιπόν να βρεθεί αυτός που θα τους οδηγούσε, από τα βουνά της Κασταμονίτσας στις αποθήκες καυσίμων.
Ο Ρέντελ αρκετές παγερές νύχτες του χειμώνα του 1944, έμενε στο σπίτι του Μανόλη Σαμπροβαλάκη, στον μικρό οικισμό Τοίχο, βόρεια της Κασταμονίτσας. Μια ώρα απόσταση από το σπίτι του Σαμπροβαλάκη, βρισκόταν το λημέρι του ασυρμάτου στη θέση Βατονερό, κοντά στη μάντρα του Σηφογιάννη. Δίπλα από το σπίτι του Μανόλη Σαμπροβαλάκη, ήταν και το σπίτι του Μανόλη Σηφάκη, γιου του Σηφογιάννη. Αποτελούσε ένα καλό κρησφύγετο του Ρέντελ για τις δύσκολες χειμωνιάτικες νύχτες.
Ο Μανόλης Σαμπροβαλάκης είχε κάνει πρόσφατα γαμπρό του ένα παλικάρι, τον Φωκίωνα Παπαδάκη. Ο Φωκίωνας από τον Καρδουλιανώ, είχε παντρευτεί την Αικατερίνη, την κόρη του. Ο Φωκίωνας ήταν ένας γενναίος άντρας, ριψοκίνδυνος και καλός πατριώτης. Αυτόν επέλεξε ο Ρέντελ ως οδηγό στο σαμποτάζ των βενζινών στους Αποστόλους. Με τη σύμφωνη γνώμη των ανδρών της Αντίστασης της Κασταμονίτσας, του Ιωάννου Ρουσάκη- Ρουσογιάννη και του Γιώργη Ζωγραφάκη- Ξηρούχη.
Ο Φωκίωνας γνώριζε καλά το μέρος που οι Γερμανοί είχαν τις βενζίνες, γιατί πήγαινε πολλές φορές και έπαιρνε καύσιμα από έναν Γερμανό, δίδοντάς του αυγά ή χρήματα. Γνώριζε και έναν Αυστριακό στρατιώτη φρουρό της περιοχής.
Τα καύσιμα από τον Φωκίωνα, κατέληγαν στους λίγους αυτοκινητιστές του Καστελλίου, εκείνης της εποχής.
Ο Φωκίωνας είχε ειδοποιηθεί μια εβδομάδα νωρίτερα και με τους επικεφαλής των σαμποτέρ είχαν προσεγγίσει την τοποθεσία τρία βράδια πριν το σαμποτάζ για να κατοπτεύσουν τον στόχο.
Την νύχτα της 23ης προς 24 Ιουλίου 1944, ο Φωκίωνας οδήγησε τον Ίαν Πάτερσον, τον Άλεξ Ρέντελ και τους άλλους σαμποτέρ στην τοποθεσία όπου βρίσκονταν οι αποθήκες καυσίμων.
Το σαμποτάζ διενεργήθηκε με ακρίβεια. Την τελευταία στιγμή οι σαμποτέρ έπεσαν στην αντίληψη των Γερμανοϊταλών σκοπών και ακολούθησε σφοδρή μάχη. Οι απώλειες των Γερμανών και Ιταλών σκοπών μας είναι μέχρι σήμερα άγνωστες. Οι σαμποτέρ άφησαν στο χώρο του σαμποτάζ ένα μπερέ, ένα ξιφίδιο αγγλικό και μια προκήρυξη. Η προκήρυξη έλεγε ότι το σαμποτάζ διενεργήθηκε από Άγγλους καταδρομείς και οι ντόπιοι κάτοικοι δεν είχαν καμιά συμμετοχή, άρα δεν δικαιολογούνται αντίποινα.
Πήραν τον δρόμο προς το χωριό Μπιτζαριανώ κι από εκεί στα βουνά της Κασταμονίτσας. Στην πορεία τους έβλεπαν το θέαμα της ανατίναξης των καυσίμων, με τα βαρέλια να εκτινάσσονται σε μεγάλο ύψος φλεγόμενα. Στον Μπιτζαριανώ έγιναν αντιληπτοί και τροφοδοτήθηκαν με νερό από τον αντιστασιακό Κουτσαντωνάκη Δημήτριο.
Φτάνοντας στον ασύρματο στο Βατονερό, έδωσαν το σήμα της επιτυχίας του σαμποτάζ προς το Συμμαχικό Στρατηγείο. Όλοι οι σαμποτέρ μαζί με τον Φωκίωνα βάδισαν στην παραλία Τρυπητή, όπου τους παρέλαβε σκάφος και τους μετέφερε στη Μέση Ανατολή. Ο Άλεξ Ρέντελ επέστρεψε στο λημέρι του ασυρμάτου άρρωστος από ίκτερο.
Άγραφος νόμος των σαμποτέρ ήταν να παίρνουν μαζί τους όσους από το ντόπιο πληθυσμό συμμετείχε στα σαμποτάζ, για να προστατεύσουν τους ίδιους αλλά και τις οικογένειές τους. Στην περίπτωση του Φωκίωνα αυτό ήταν σωτήριο γιατί είχε διαρρεύσει το όνομά του και αν έμενε στην Κρήτη, κινδύνευε να συλληφθεί. Οι Γερμανοί μετά το σαμποτάζ, όπως μαρτυρεί και η σύζυγός του, τον αναζητούσαν επίμονα.
Ο Φωκίωνας αφού έμεινε για λίγο χρονικό διάστημα σ ’ένα σπίτι στο Κάιρο που διέθετε το γραφείο Κρήτης της Φορς 133, κατατάχτηκε στο Ελληνικό Ναυτικό και υπηρέτησε την στρατιωτική του θητεία.
Για το σαμποτάζ στις αποθήκες καυσίμων στους Αποστόλους, η Ειρήνη Ανταλουδάκη αφηγείται : «…στον Αη Γιάννη στην Κατοχή εκαήκανε βενζίνες κι ήσανε Ιταλοί σκοποί και εκατεβήκανε αντάρτες και Εγγλέζοι από την Κασταμονίτσα κι εδώσανε στσι βενζίνες φωτιά. Δεν ανακαλύψανε όμως κανένα.
Ο αδερφός μου ο Δημήτρης είχε κάνει μια καλύβα κοντά στον Αη Γιάννη στη Χαλέπα κι εβάναμε τα ζωντανά μας, εμέναμε κι εμείς το καλοκαίρι. Ο πατέρας μου είδε όντεν εκατεβήκανε κι εβάλανε ο Άγγλοι με τσι δικούς μας φωτιά, δεν εμίλησε όμως. Είδε γιατί το βράδυ που εκαήκανε οι βενζίνες ήτανε στην καλύβα. Εκατεβήκανε αντάρτες και σκοτώσανε τσι Ιταλούς σκοπούς. Δυο Ιταλοί ήτανε. Τσ’έχουνε θαμμένους στου Χαρίδημου το Κεφάλι, εκεί που’ναι ένα σπίτι, όπως πάμε στο Ντρυόλακκο στο δρόμο προς το Σμάρι.
Όταν εφτιάχνανε τον αμαξωτό και εσκάβανε τα μηχανήματα εβρήκανε κόκαλα και κεφαλές κι εγίνηκε συζήτηση. Είπανε πως οι θαμμένοι ήτανε οι Ιταλοί σκοποί που εβλέπανε τσι βεντζίνες και τσι σκοτώσανε οι αντάρτες. Εκεί τσι θάψανε. Εκεί τσ’αφήσανε κιόλας, εξανασκεπάσανε τα κόκαλα και εσυνεχίσανε το έργο…».3
Η πληροφορία για τη διενέργεια του σαμποτάζ είχε διαρρεύσει από την αγγλική αποστολή και οι κάτοικοι των γύρω χωριών της περιοχής το είχαν πληροφορηθεί. Η πληροφορία διέρρευσε σκόπιμα για να μπορέσουν οι κάτοικοι να προφυλαχθούν από τυχόν αντίποινα. Τη βραδιά του σαμποτάζ, όλοι σχεδόν οι Αποστολιανοί είχαν εγκαταλείψει τα σπίτια τους, ανεβαίνοντας στα γύρω του χωριού υψώματα.
Οι Γερμανοί το επόμενο πρωί της 24ης Ιουλίου 1944 είχαν κυκλώσει τους Αποστόλους, αλλά για άγνωστους λόγους δεν έκαναν συλλήψεις ούτε εκτελέσεις. Από τα χωριά Ξιδάς και Κασταμονίτσα έφεραν κατοίκους αγγαρεία και καθάρισαν το χώρο των αποθηκών, εκεί που διενεργήθηκε το σαμποτάζ. Μετά τον καθαρισμό του χώρου αφέθηκαν κι αυτοί ελεύθεροι.
«…είχα ένα σκύλο και ήτανε Κυριακή μέρα και ήθελα να κάνω τον κυνηγό. Επήγα στο κυνήγι με το σκύλο και με τη βέργα, όχι τουφέκι, που να κρατείς την Κατοχή τουφέκι. Επήγα στον Αη Γιάννη στα Στενά και σε μια στιγμή βγάνει ένα λαγό ο σκύλος. Τόνε παίρνει κάτω ο σκύλος το λαγό και μπαίνει ο λαγός εκιά που’χανε οι Γερμανοί τα καύσιμα. Πηγαίνει σε κάτι βαρέλια αδειανά και χώνεται. Οι Γερμανοί μ’είδανε και μου φωνάξανε να πάω να τοσε βγάλω το λαγό να τόνε πάρουνε αυτοί.
Στην κορφή στα καύσιμα είχανε ένα φυλάκιο κι από και μου φωνάξανε. Ήκαμα καμιά ώρα με το σκύλο αλλά το λαγό δεν εμπόρουνα να τόνε βγάλω. Αναγκάστηκα και είπα ντωνε πως δεν μπορώ να βγάλω το λαγό. Αυτοί μ’αφήκανε κι ήφυγα. Το ίδιο βράδυ εκάψανε τσι βενζίνες. Εμείς οι χωριανοί, μόλις ακούσαμε τσι εκρήξεις, εφύγαμε να μη μας επιάσουνε οι Γερμανοί και επήγαμε απέναντι στο βουνό. Εβλέπαμε τα βαρέλια να ανεβαίνουνε πενήντα μέτρα στο ύψος και να σκούνε. Όλο το βράδυ. Η ιστορία ετούτη άρχιξε τα μεσάνυχτα πρέπει.
Το πρωί δα ύστερα οι Γερμανοί εκυκλώσανε το χωριό αλλά δεν επιάσανε κανένα. Ερωτήξαμε εμείς και μας είπανε πως δεν γίνεται πράμα, δεν κάνουνε συλλήψεις και εκατεβήκαμε στο χωριό. Θυμούμαι κι ήλαμπε ο κόσμος όντεν επαίρνανε φωτιά τα βαρέλια. Τσι σκοπούς απου’τονε στο φυλάκιο τσι σκοτώσανε οι Εγγλέζοι. Είχανε έρθει Εγγλέζοι με δικούς μας μαζί. Ακούστηκε ύστερα πως και ο Φωκίωνας είχε κατεβεί με τσ’ Εγγλέζους και δώκανε φωτιά.
Μετά το κάψιμο των βενζινών δεν εξαναπήγα στην αγγαρεία μέχρι που φύγανε οι Γερμανοί. Λέω δα, να με δει θέλει κανείς απ’αυτούς που με βάλανε να βγάλω το λαγό από τα βαρέλια, και θα με σκοτώσει. Οι Γερμανοί εφύγανε ύστερα από το κάψιμο των βεντζινών, δεν εκάνανε πολύ καιρό ακόμη στο Καστέλλι. Μετά δυο μήνες εμισέψανε…».4
Για το σαμποτάζ στους Αποστόλους, ο Κανιαδάκης Κωνσταντίνος, μέλος της ομάδος πληροφοριών της Οργάνωσης Ραφτόπουλου και μέλος της Φορς 133 αφηγείται : «…το 1944 το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής αποφάσισε να γίνει σαμποτάζ στις βενζίνες των Αποστόλων.
Εγώ και ο Μετζογιαννάκης Μανόλης, είχαμε τη γνώμη πως δεν έπρεπε να γίνει το σαμποτάζ γιατί αντιληφθήκαμε πως οι Γερμανοί ήταν έτοιμοι να εγκαταλείψουν την Κρήτη. Φοβόμαστε και τα αντίποινα, όπως γίνανε μετά το σαμποτάζ του αεροδρομίου Καστελλίου, ένα χρόνο πριν.
Το σαμποτάζ τελικά έγινε. Εμένα και το Μετζογιάννη μας κάλεσαν οι δικοί μας σε απολογία στην Κασταμονίτσα. Πήγαμε κάτω από ένα πρίνο μεταξύ Κασταμονίτσας – Αμαριανού. Εκεί μας ανακοίνωσε ο Άγγλος Μαθιός (Βρετανός Αξιωματικός Σύνδεσμος Λοχαγός Matthew White) πως έχομε ευθύνες γιατί δεν δώσαμε πληροφορίας ενώ κι εγώ και ο Μετζογιάννης δουλεύαμε στον τομέα των πληροφοριών. Με το Μαθιό ήτανε και ο Σηφογιάνης με το γιο του το Μανόλη. Οπλισμένοι συνόδευαν το Μαθιό.
Είπαμε τότε εμείς ότι δε δώσαμε πληροφορίες γιατί πιστεύαμε ότι οι Γερμανοί θα φεύγανε σύντομα και μετά το σαμποτάζ μπορεί να σκότωναν αθώους πολίτες, πράγμα που εμείς δεν το θέλαμε. Ο Μαθιός δέχτηκε τις εξηγήσεις και μας έστειλε πίσω να συνεχίσομε το έργο μας. Να δίνουμε πληροφορίες στην Αντίσταση για τον εχθρό. Ο Σηφογιάννης με το γιο του το Μανόλη και το Μαθιό γύρισαν στη μάντρα του και στο λημέρι του ασυρμάτου που βρισκόταν εκεί…». 5
Το τελικό αποτέλεσμα του σαμποτάζ των Αποστόλων μάς το δίδει η διαταγή υπ. αριθμ. 25 του Γερμανικού Στρατηγείου Κρήτης με ημερομηνία 24 Ιουλίου 1944.
«0 και 40΄ το Κομάντο Φλουγκ αναγγέλει ότι στο στρατόπεδο Σμάρι (κοντά στο Καστέλλι) εξερράγησαν στις 0 και 20΄ πολλές δεξαμενές βενζίνης. Στις 24 ακριβώς ακούστηκαν πολλοί πυροβολισμοί. Η 22α D.J. οδήγησε στο Καστέλλι το 2ο Τάγμα του 65ου συντάγματος και το έθεσε σε κατάσταση συναγερμού. 20 ως 25 δεξαμενές φλέγονται».6
———————————-
- Γεώργιος Χαροκόπος,
«Η απαγωγή του Στρατηγού Κράιπε», σελ. 261-262.
Η σωστή ημερομηνία
των σαμποτάζ ήταν
23 με 24 Ιουλίου 1944.
- Γεωργίου Φαραγκουλιτάκη-Σκουτελογιώργη, Σταυραετοί
του Ψηλορείτη, σελ. 257-260.
- Ειρήνη Ανταλουδάκη
Σμυρνάκη, απομαγνητοφωνημένη συζήτηση, Σκλαβεροχώρι, Σεπτέμβριος 2004.
- Πετρομιχελάκης
Κωνσταντίνος του Παύλου,
απομαγνητοφωνημένη συζήτηση, Αποστόλοι, Ιούλιος 2004.
- Κανιαδάκης Κωνσταντίνος, απομαγνητοφωνημένη
συζήτηση, Αρκαλοχώρι,
Οκτώβρης 2002.
- Ανδρέα Κέδρου, Η Ελληνική Αντίσταση 1940-1944,
τόμος Β’, σελ. 104.
———————————-
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος