«Τίς πταίει;», μια γνωστή φράση υπό μορφή ερωτήματος που χρησιμοποιείται ευρέως υπό μορφή ρητορικού ερωτήματος σε διάφορες περιπτώσεις κυρίως στον πολιτικό λόγο. Η ρητορική ερώτηση συνηθίζεται στον πολιτικό λόγο ή ευρύτερα, διατυπώνεται ως σχήμα λόγου και όχι για να απαντηθεί.
Η απάντηση θεωρείται αυτονόητη και υποδηλώνεται ή υπονοείται με την ερώτηση. Πρόκειται για τον τίτλο του ιστορικού άρθρου που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Καιροί» από τον Χαρίλαο Τρικούπη (1832-1896), στις 29 Ιουνίου του 1874. Το άρθρο αυτό με τον τίτλο «Τις πταίει;» οδήγησε στην περίφημη Αρχή της Δεδηλωμένης.
Αιχμηρό άρθρο που στρεφόταν κυρίως κατά αυθαιρεσιών του Παλατιού, θεωρώντας υπεύθυνο τον Βασιλέα, Γεώργιο Α΄, για την πολιτική κρίση που διερχόταν η χώρα.
Το άρθρο που δημοσιεύθηκε ανώνυμα κατηγορούσε ευθέως τον βασιλέα ότι εφάρμοζε καθεστώς απόλυτης μοναρχίας, επειδή διόριζε κατά βούληση πρωθυπουργούς από τα κόμματα της μειοψηφίας χωρίς να λαμβάνει υπ’ όψη του τα αποτελέσματα των εκάστοτε βουλευτικών εκλογών.
Μέχρι τότε ίσχυε η λεγόμενη «θεωρία του κηπουρού», γνωστή ακόμη και σήμερα στην πολιτική ορολογία: Ο Βασιλιάς μπορούσε να διορίσει πρωθυπουργό όποιον ήθελε, ακόμα και τον κηπουρό του.
Το άρθρο θεωρήθηκε ότι στρέφεται κατά του βασιλέως και μάλιστα ασκήθηκε ποινική δίωξη κατά του Πέτρου Κανελλίδη, εκδότη της εφημερίδας, ο οποίος συνελήφθη και προφυλακίστηκε αμέσως. Ο Χαρίλαος Τρικούπης εμφανίστηκε στον εισαγγελέα, αναλαμβάνοντας την ευθύνη ως συντάκτης του άρθρου.
Προφυλακίστηκε 24 ώρες και κατόπιν αφέθηκε ελεύθερος με εγγύηση και δεκαπέντε ημέρες αργότερα απαλλάχθηκε με βούλευμα των Πλημμελειοδικών. Απαλλάχθηκε οριστικά τις 9 Αυγούστου 1874.
Ο Γεώργιος ο Α’ δεσμεύτηκε στη συνέχεια, τον Αύγουστο του 1875, στον λόγο του Θρόνου ενώπιον του Κοινοβουλίου ότι θα διόριζε στο εξής μόνο πρωθυπουργούς που θα απολάμβαναν την εμπιστοσύνη της Βουλής.
Η Αρχή της Δεδηλωμένης είναι όρος του Συνταγματικού Δικαίου και ορίζει ότι η Κυβέρνηση οφείλει να έχει τη «δεδηλωμένη» εμπιστοσύνη της Βουλής. Σύμφωνα με την αρχή αυτή η Κυβέρνηση οφείλει να λάβει ψήφο εμπιστοσύνης από τη Βουλή, ενώ η τελευταία διατηρεί το δικαίωμά της να άρει την εμπιστοσύνη της υπό προϋποθέσεις με ψήφο δυσπιστίας ύστερα από πρόταση μομφής.
Με τον τρόπο αυτό εξασφαλίζεται η δημοκρατική νομιμοποίηση της Κυβέρνησης, η οποία συνήθως, σε αντίθεση με το Κοινοβούλιο, δεν εκλέγεται απευθείας από τον λαό, αλλά διορίζεται από τον Ανώτατο Άρχοντα της χώρας. Είναι μια αρχή που υπάρχει στα σύγχρονα κοινοβουλευτικά πολιτεύματα.
Σύμφωνα με αυτήν την αρχή κάθε κυβέρνηση που διορίζεται από τον ανώτατο άρχοντα (παλιά από το βασιλιά) πρέπει να έχει στη Βουλή την πλειοψηφία. Κάθε κυβέρνηση που καταψηφίζεται από τη Βουλή είναι υποχρεωμένη να παραιτηθεί.
Στην σύγχρονη πολιτική ζωή η επιλογή της κυβέρνησης γίνεται εντός της πλειοψηφούσας παράταξης που όμως εναπόκειται στην κρίση ενός προσώπου, δηλαδή του εκάστοτε Πρωθυπουργού.
Αυτό δεν συνεπάγεται και την βέλτιστη λύση για τη διακυβέρνηση μιας χώρας.
Στην Ελλάδα η Αρχή της Δεδηλωμένης καθιερώθηκε άτυπα το 1875, επί πρωθυπουργίας του Τρικούπη και η οποία θα περιβληθεί με συνταγματική ισχύ το 1927. Τότε έπαψε να ισχύει, τουλάχιστον τυπικά, η λεγόμενη «θεωρία του κηπουρού»:
Ο Χ. Τρικούπης διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή του τόπου. Από τις πρώτες ημέρες του στην κυβέρνηση φρόντισε να αποκαταστήσει το κύρος του κράτους απέναντι στους ξένους.
Ως νέος Υπουργός Εξωτερικών δεν επισκέφθηκε πρώτος τους ξένους πρεσβευτές στην Αθήνα, αλλά απαίτησε να τον επισκεφθούν αυτοί πρώτοι. Διαμόρφωσε, έτσι, μία εθιμοτυπία, που διατηρείται μέχρι σήμερα.
Γενικότερα, η δράση του Χαριλάου Τρικούπη στην Ελλάδα θεωρείται από τις πιο καθοριστικές για τη μετάβαση της χώρας στον 20ό αιώνα. Το έργο του προκάλεσε πολλές φορές διχογνωμίες και αντιδράσεις την εποχή εκείνη, όμως τα αποτελέσματά του σε πολλές περιπτώσεις είναι ορατά ακόμα και στη μεταγενέστερη και σύγχρονη Ελλάδα.
Ο Χαρίλαος Τρικούπης υλοποίησε πολλά έργα στη χώρα με στόχο τον εκσυγχρονισμό της και γι’ αυτό αποτελεί αναμφίβολα έναν από τους μεγαλύτερους πολιτικούς που πέρασαν από αυτήν.
Επί των ημερών του η Βουλή κηρύσσει στάση πληρωμών το 1893. Η φράση «Δυστυχώς Επτωχεύσαμεν» ενώπιον της Βουλής που αποδίδεται στον Τρικούπη δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι πράγματι διατυπώθηκε. Δεν αποδεικνύεται από τα πρακτικά της Βουλής. Η πτώχευση της Ελλάδας σήμανε ολοκληρωτική πτώση της ελληνικής οικονομίας.
Η κρίση αντιμετωπίστηκε με την υποτίμηση της δραχμής στη μισή αξία. Τα επόμενα χρόνια η χώρα θα τεθεί υπό Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο.
Για να εξασφαλισθούν οι δανειστές ότι θα εισπράξουν πίσω τα χρήματά τους, επέβαλαν μεταξύ των όρων την κατ’ ευθείαν είσπραξη των κερδών από βασικά προϊόντα όπως το πετρέλαιο, τα σπίρτα, τα τραπουλόχαρτα, οινόπνευμα κ.λπ. τα οποία διακινούσε μόνον το Ελληνικό Μονοπώλιο.
Οι επιπτώσεις του οικονομικού ελέγχου θα φθάσουν μέχρι την είσοδο της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ). Οι οικονομικοί έλεγχοι θα επανέλθουν και στις ημέρες μας με ιδιαίτερα επαχθή μέτρα από τα μνημόνια που υπέγραψαν οι σύγχρονες κυβερνήσεις…
Στις εκλογές της 16ης Απριλίου 1895 το κόμμα του παθαίνει πανωλεθρία και ο ίδιος αποτυγχάνει να εκλεγεί βουλευτής Μεσολογγίου. Ο Χ. Τρικούπης απεβίωσε στις 30 Μαρτίου1896 στις Κάννες.
Στην Αθήνα διεξάγονταν ταυτόχρονα οι Α΄ Διεθνείς Ολυμπιακοί Αγώνες στο Παναθηναϊκό Στάδιο (25 Μαρτίου – 3 Απριλίου 1896).
Η σορός του μεταφέρθηκε στην Αθήνα με έξοδα φίλων του λόγω της άρνησης του πολιτικού του αντιπάλου Θ. Δηλιγιάννη να διατεθεί πολεμικό πλοίο για τη μεταφορά της σορού.
Η ιστορία των χρεών της χώρας μας και των οικονομικών ελέγχων έξωθεν δυστυχώς επαναλαμβάνεται. Το ερώτημα «Τίς πταίει;» διαχρονικά χρήσιμο με σκοπό να οδηγήσει σε νέους προβληματισμούς, σκέψεις και συμπεράσματα.
Η Ιωάννα Δ. Μαλαγαρδή είναι δρ. Υπολογιστικής Γλωσσολογίας – Ιστορικός