Στη σύγχρονη δημοκρατία θεσμοί και λειτουργίες διατηρούν συχνά την «αρχαϊκή» μορφή τους. Γι’ αυτό ακριβώς δημιουργείται η εντύπωση ότι παραμένουν σχεδόν αναλλοίωτο. Αν εντρυφήσουμε όμως στις αλλαγές που συντελούνται στον πυρήνα του, διαπιστώνουμε ότι οι παραδοσιακοί θεσμοί διατηρούνται συνήθως ως κέλυφος. Στο εσωτερικό των θεσμών κυοφορούνται πάντως διαφοροποιήσεις που αναπροσδιορίζουν τη βαθύτερη ουσία τους.
H εκρηκτική ανάπτυξη της τεχνολογίας και η διάχυση των εφαρμογών της στις περισσότερες περιοχές της ζωής μας δημιούργησαν τις τελευταίες δεκαετίες μια εντελώς νέα πραγματικότητα. Στον αιώνα που διανύουμε η εξέλιξη αυτή επιταχύνεται πια με γεωμετρική πρόοδο. Παραγωγικές σχέσεις, κοινωνικές δομές και πολιτισμικές λειτουργίες έχουν προσλάβει διαφορετικό περιεχόμενο και διακρίνονται για τη δυναμική τους. Οι αλλαγές ήταν φυσικό να μην αφήσουν ανεπηρέαστη την πολιτική.
Ορισμένα παραδείγματα σκιαγραφούν με τρόπο ανάγλυφο αυτή την πολυσήμαντη διεργασία. Με την καταλυτική επίδραση των νέων τεχνολογιών, περιεχόμενο και λειτουργία πολλών θεμελιωδών δικαιωμάτων έχουν αλλάξει ριζικά, αν και η προστασία τους στο Σύνταγμα παραμένει η ίδια. Επίσης από τη μήτρα πολλών παραδοσιακών δικαιωμάτων θεμελιώνονται διαρκώς νέα με εξειδικευμένο και εκλεπτυσμένο περιεχόμενο.
Σε μια άλλη περιοχή, οι κοινοβουλευτικοί θεσμοί εξακολουθούν να διέπονται κατά κανόνα από παραδοσιακές ρυθμίσεις. H ένταξή τους όμως στο νέο τεχνολογικό περιβάλλον διαφοροποιεί σε πολλά σημεία την ουσία τους και μεταβάλλει τη λειτουργία τους στο πολιτικό σύστημα.
Οι θεσμοί της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, όπως τους γνωρίζαμε ως σήμερα, χάνουν έτσι έδαφος. H αυτάρκειά τους φαίνεται να ανήκει στο παρελθόν, ενώ άρχισε να διαμορφώνεται ένας νέος δημόσιος χώρος, επέκεινα των παραδοσιακών θεσμών. Τη σημασία του αντιλήφθηκαν έγκαιρα οι πολίτες, ανέπτυξαν νέες πρακτικές και πρωτοβουλίες, δημιούργησαν εν σπέρματι νέους κοινωνικούς θεσμούς και προσπάθησαν να τον καταλάβουν και να τον αξιοποιήσουν με ευρηματικότητα και δυναμισμό. Ως μοχλό χρησιμοποίησαν την τεχνολογία, η οποία τους παρείχε με γενναιοδωρία μέσα και δυνατότητες για να οργανωθούν και να αρθρώσουν κοινωνικό και πολιτικό λόγο.
ΙΙ. H δημοκρατία αποτελεί θεμέλιο της πολιτικής οργάνωσης σε όλες τις χώρες της Ευρώπης και βέβαια στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Αυτό ισχύει κατά πρώτο λόγο για την αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Ισχύει, όχι όμως πάντοτε με ευδιάκριτο τρόπο, και για τη συμμετοχική δημοκρατία. H τελευταία ενισχύει τη θέση της με όχημα τώρα την κοινωνία των πολιτών, άλλοτε με και άλλοτε χωρίς θεσμικά οργανωμένο τρόπο. H κοινωνία των πολιτών προσπαθεί να καλύψει το κενό που αφήνουν οι παραδοσιακοί θεσμοί, συμβάλλοντας στην αντιμετώπιση του ελλείμματος δημοκρατίας που έχει διαπιστωθεί τις τελευταίες δεκαετίες.
Οι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις αποτελούν την πιο χαρακτηριστική έκφραση της κοινωνίας των πολιτών, ενώ η δημιουργία των ποικιλώνυμων δικτύων τους αποτελεί το πιο ενδιαφέρον παράδειγμα συγκρότησής της σε υπερεθνικό αλλά, ορισμένες φορές, και σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι ΜΚΟ και τα δίκτυά τους φυτρώνουν κυριολεκτικά σαν μανιτάρια, τείνουν μάλιστα να γίνουν βασική συνιστώσα σε ορισμένες περιοχές της κοινωνικής και πολιτικής ζωής μας (λ.χ. προστασία του περιβάλλοντος, προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καταπολέμηση του ρατσισμού και της ξενοφοβίας και προστασία του καταναλωτή).
Καταλυτικός παράγοντας για την παραπάνω εξέλιξη υπήρξε αναμφίβολα η εκρηκτική διάδοση της τεχνολογίας. Χωρίς αυτήν το πολιτικό μας σύστημα δεν θα προσέφερε στους πολίτες νέες δυνατότητες και προοπτικές. Θα παρέμενε εν πολλοίς καθηλωμένο σε παραδοσιακές δομές και θα εξελισσόταν με πιο αργούς ρυθμούς.
ΙΙΙ. Οι ΜΚΟ και τα δίκτυά τους διακρίνονται για τη δυναμική τους, αποβλέπουν δε στη δημιουργία, την ανάπτυξη και την εμπέδωση συμμετοχικών θεσμών και πρακτικών.
Κατά τη λειτουργία τους αναδεικνύονται νέοι πρωταγωνιστές στο κοινωνικό και το πολιτικό γίγνεσθαι. H προσφορά τους είναι σημαντική στην ανάδειξη και την αντιμετώπιση πολλών νέων αλλά και παλαιότερων προβλημάτων χωρίς συμβατικούς όρους, με νέες αντιλήψεις και μαχητικό πνεύμα.
Από την άποψη αυτή, οι ΜΚΟ επιτελούν στη δημοκρατία μας μία σαφώς διακριτή λειτουργία από αυτήν των πολιτικών κομμάτων, συμβάλλοντας στην ενίσχυση της θέσης του πολίτη στο πολιτικό σύστημα και την αναβάθμιση της συμμετοχικής συνιστώσας της. Είναι νέοι οργανισμοί με ευέλικτη δομή, επικεντρώνουν τη δράση τους σε επιλεγμένες περιοχές και παρέχουν στους πολίτες νέες δυνατότητες συμμετοχής στην κοινωνική και πολιτική ζωή.
H εν λόγω προοπτική είναι ασφαλώς προϊόν της εκρηκτικής διάδοσης της τεχνολογίας. Αυτή διαμορφώνει τους όρους που διασφαλίζουν την αμεσότητα και την ταχύτητα στην πληροφόρηση και την επικοινωνία, στο διάλογο και τη διαβούλευση- μια από τις σημαντικότερες πρακτικές της σύγχρονης δημοκρατίας-και στον συντονισμό της δράσης.
Οι πολίτες αποκτούν στο νέο αυτό περιβάλλον, με την αξιοποίηση της πληροφορικής και των πολυμέσων, νέες ευκαιρίες να συμμετέχουν στα κοινά και να επηρεάζουν τις αποφάσεις στα ζητήματα που τους ενδιαφέρουν χωρίς τους φραγμούς των συνόρων της χώρας τους.
- Σημαντική είναι όμως η επίδραση των νέων τεχνολογιών για τη δραστηριοποίηση του πολίτη γενικότερα στο πλαίσιο του πολιτικού συστήματος και της δημοκρατίας. H αξιοποίησή τους προσφέρει πολλές νέες δυνατότητες για τη συμμετοχή του στη λειτουργία αφενός των εθνικών και των ευρωπαϊκών κομμάτων και αφετέρου των θεσμών. Οι εφαρμογές των νέων τεχνολογιών προσδίδουν στη δημοκρατία μία νέα διάσταση. Ενημέρωση, επικοινωνία, διαβούλευση, ψηφοφορίες και δημοψηφίσματα αποτελούν χαρακτηριστικές εκδηλώσεις της ηλεκτρονικής δημοκρατίας.
H διάδοση της τεχνολογίας μπορεί να ενισχύσει λοιπόν πολύπλευρα τη θέση του πολίτη στη σύγχρονη δημοκρατία. Με την αξιοποίησή της εμπλουτίζεται η συμμετοχική και αναπροσδιορίζεται η αντιπροσωπευτική εκδοχή της.
Αντιπροσωπευτική και συμμετοχική δημοκρατία αποκτούν, συν τω χρόνω, νέο περιεχόμενο με στοιχεία συναγωνιστικά κάποτε όμως και ανταγωνιστικά. H δημιουργική αυτή διεργασία συμβάλλει στην αντιμετώπιση πολλών διαπιστωμένων ελλειμμάτων της Δημοκρατίας μας και στην αναζωογόνησή της με επίκεντρο πάντοτε τον πολίτη.
*Ο Δημήτρης Κων. Σαρρής είναι πρώην ΓΓ, υφυπουργός νομάρχης