Αρχές του 1926 και ο τότε Νομάρχης Ηρακλείου, Εμμανουήλ Λυδάκης, απευθύνεται προς τον Υπουργό Γεωργίας και του συνυποβάλλει έναν πίνακα με τα τεμένη του Ηρακλείου, τα οποία είναι είκοσι. ΑΠ’ αυτά, όπως ο ίδιος αναφέρει, κάποια έχουν ήδη απαλλοτριωθεί λόγω δημοσίας ανάγκης και κάποια άλλα έχουν διατεθεί με σχετικές διαταγές.
1ο) Το “Τεφτεδάρ” έχει απαλλοτριωθεί υπέρ του Δήμου Ηρακλείου πριν από την ανταλλαγή. Πρόκειται για το τέμενος που ήταν στο χώρο της σημερινής Βασιλικής του Αγίου Μάρκου
2ο) Το “Μπαλτά τζαμί” απαλλοτριώθηκε για να ανεγερθεί στο χώρο του το σημερινό Μποδοσάκειο Δημοτικό σχολείο
3ο) Το τέμενος “Φαζήλ Αχμέτ Πασά” παραχωρήθηκε προκειμένου να γίνει ο Ιερός Ναός του Αποστόλου Τίτου.
4ο) Το τέμενος του Αραστά παραχωρήθηκε στην φιλόπτωχο αδελφότητα, η οποία διατηρούσε νυχτερινή σχολή. Βρισκόταν στον χώρο του σημερινού ξενοδοχείου El Greco.
5ο) Το “Χουνκιάρ τζαμί” το οποίο είχε και χώρο για νεκροταφείο δόθηκε για να γίνει εκεί το Αρχαιολογικό Μουσείο. Ήταν όπως λέγεται αυτοκρατορικό τέμενος. Το νεκροταφείο βέβαια ύστερα από την παραχώρηση καταργήθηκε. Η παραχώρηση αυτή έγινε στα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας.
6ο) Ένα άλλο γνωστό τέμενος το “Βαλτέ τζαμί”, στο χώρο της σημερινής πλατείας Κορνάρου, παραχωρήθηκε προκειμένου ν’ ανεγερθούν, με δαπάνη της μοναστηριακής επιτροπής Ηρακλείου δύο Γυμνάσια των οποίων η ανοικοδόμηση θ’ άρχιζε πριν από κάμποσους μήνες.
7ο) Το τέμνος “Ζουλφικάρ” το οποίο βρισκόταν στο χώρο όπου σήμερα βρίσκεται η εκκλησία – μουσείο της Αγίας Αικατερίνης. Αυτό παραχωρήθηκε με βασιλικό διάταγμα στις 12 Μαρτίου 1919 στη μοναστηριακή επιτροπή. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσίαζε η παραχώρηση αυτού του τεμένους, αφού εκεί προοριζόταν να εγκατασταθεί η Βικελαία Βιβλιοθήκη. Όμως… μέχρι εδώ, η Βικελαία εγκαταστάθηκε αργότερα στο μέγαρο “Αχτάρικα”.
1ον) Το τέμενος Φιντίκ Πασά ενδείκνυται ως κατάλληλον εξαιτίας της θέσεώς του, αλλά και του μικρού σχετικώς χώρου όπως χρησιμεύσει για υποθηκοφυλακείο ασφαλιζομένων σ’ αυτό βιβλίων αποθηκών μεταγραφών και λοιπού συναφούς αρχείου. Το προαναφερόμενο τέμενος βρισκόταν στην αρχή της οδού Πεδιάδος, στην περιοχή όπου είναι το Ιατρικό Κρήτης. Επίσης γινόταν λόγος αυτό το τέμενος να χρησιμοποιηθεί και σαν ωδείο, του οποίου η λειτουργία είχε αρχίσει από τις αρχές του Οκτωβρίου με τα καλύτερα σημάδια και φαίνονταν διαρκώς τα βήματα της ανάπτυξής του.
2ον) Το τέμενος “Σουλτάν Ιμπραήμ Χαν”, στη σημερινή συνοικία “Μπετενάκι” για να χρησιμοποιηθεί ο χώρος του, ως Εμπορική σχολή.
3ον) Το τέμενος “Σερτουνά” ως εκ της θέσεώς του αλλά και του χώρου του, κρίνεται ορθό να μεταβληθεί σε αντισυφιλιδικό ιατρείο. Αυτός ο χώρος βρισκόταν εκεί που σήμερα στεγάζεται το Πολιτιστικό Κέντρο Ηρακλείου, φυσικά υπήρχε δίπλα το Πανάνειο νοσοκομείο και σίγουρα αυτή η γειτονιά θα είχε αποτελέσματα.
4ον) Το τέμενος “Αγκεμπούτ Πασά”, στη σημερινή Παναγία των Σταυροφόρων, κρίθηκε ικανό να χρησιμοποιηθεί ως χώρος για ανέγερση Παρθεναγωγείου.
5ον) Το τέμενος “Αγά Τζαμί” στη συμβολή των οδών Έβανς και 1866 χρειαζόταν μεγάλες δαπάνες για να είναι κατάλληλο προς εξυπηρέτηση συσσιτίου. Αν και ο χώρος του ήταν μικρός, καθότι θα χορηγούνταν κάθε μέρα (500) πεντακόσιες μερίδες φαγητό σε απόρους. Ίσως θα ήταν προτιμότερο ο χώρος να είναι πιο ευρύχωρος για τον σκοπό αυτό.
6ον) Το τέμενος “Μαχμούτ Αγά” η Σεϊταν Ογλου, στο χώρο που αποπερατώθηκε η μεγάλη αγορά της πόλης μας, στην οδό 1821 σημερινή πλατεία Αρκαδίου
7ον) Ένα άλλο Τέμενος που είναι αυτό του Ρετζέπ Αγά στη σημερινή οδό Δελημάρκου, είχε αποφασιστεί η χρήση του για να γίνει χώρος λαχαναγοράς
8ον) Για ανέγερση ενός εξαταξίου Δημοτικού σχολείου κρίθηκε κατάλληλο το τέμενος “Γενί τζαμί” ή “χατζή Αλή Παχειά”. Βέβαια γι αυτό το χώρο έγινε λόγος να στεγαστεί, αφού ανεγερθεί το Καπετανάκειο ορφανοτροφείο.
9ον) Προτάσεις για την ανέγερση του προαναφερομένου ορφανοτροφείου διατυπώθηκαν και για τους χώρους όπου υπήρχαν τα τεμένη:
α) της Κιζόλ Τάμπιας και
β) Του Αμπουραχμάν Πασά.
Το πρώτο βρισκόταν στην περιοχή της Αρχιεπισκόπου Μακαρίου, στο σημερινό Μαιευτήριο “Μητέρα”, και το δεύτερο τέμενος στο χώρο όπου συγκλίνουν οι δρόμοι 1866 (δρόμος της αγοράς) με την οδό Εβανς. Λέγεται ότι εκεί παλιά ήταν η Παναγία η Τριμάρτυς και μετά από την άλωση του Χάνδακα ο πρώτος αγάς των Γενιμτσάρων έκανε το Τέμενος στο όνομά του. Λέγονταν και τέμενος Αγα Τζαμί.
10ον) Σχετικά με το τέμενος Ζερτολή Αλη Αγά, άλλοτε εκκλησία των Ελληνίδων Καλογραιών, τέθηκε θέμα να χρησιμοποιηθεί ως ναός της Παναγίας! Αρχικά ήταν προσκυνητάριο και αργότερα έγινε τέμενος όπως προαναφέρθηκε, τέμενος Σοφού Μεχμέ Πασά ή “Μικρό τζαμάκι”, στη γωνία των οδών Πεδιάδος και Εβανς. Αυτή η συνοικία λέγονταν “Πάνω Μονή”.
Κλείνοντας την τόσο ενδιαφέρουσα έκθεσή του ο Νομάρχης Ηρακλείου αναφέρεται στο τέμενος Ακ Τάμπια (χώρος στη συνοικία Ανάληψης).
11ον) Για το τέμενος Ακ Τάμπια αποφεύγουμε να κάνουμε πρόταση αφού κατά τις επίσημες πληροφορίες ανταλλαγής αυτό πρόκειται να συμπεριληφθεί σε χώρο παραχωρηθέντα σε αστικό συνεταιρισμό προσφύγων, προκειμένου να ανεγερθεί ο συνοικισμός. Και συνεχίζει ο Νομάρχης: “Ως προς τα τεμένη των επαρχιών για τα οποία συνυποβάλλαμε πίνακα υπάρχει ομόφωνος γνώμη να χρησιμοποιηθούν ως εκκλησίες ή σχολεία, ανάλογα με τις ανάγκες κάθε περιοχής. Υπάρχουν βέβαια εκτός από τις ανάγκες αυτές και άλλες οι οποίες θα ικανοποιηθούν με τη διάθεση, εκτός των τεμενών δύο τεκέδων. Αυτές οι ανάγκες είναι η υποστήριξη του προσκοπισμού και η ίδρυση ασύλου Αλητοπαίδων.
Για το άσυλο αυτό έκανα αναφορά στον υπουργό Δικαιοσύνης και του εζήτησα, όπως διατεθεί ο τεκές Μασταμπά, αφού κρίθηκε κατάλληλος από κάθε άποψη. Σχετικά όμως με την επίλυση του θέματος των προσκόπων, κατάλληλος χώρος είναι ο τεκές του Ριφατ Μπέη στο Μπαλτά τζαμί, του οποίου η παραχώρηση επείγει.
Χάρη στην κίνηση αυτή πιστεύουμε ότι θα επιλυθεί το προσκοπικό πρόβλημα, αφού οι πρόσκοποι ολοένα και αυξάνονται και ο αριθμός του ανέρχεται σε πεντακόσιους και άνω. Ο συγκεκριμένος χώρος βρισκόταν στον παραλιακό δρόμο, εκεί που αρχίζει η οδός Χάνδακος.
Αυτή ήταν η κατάσταση στο Μεγάλο Κάστρο, ή στον Χάνδακα αν προτιμάτε, στα χρόνια της επανάστασης, όπου οι κατοικημένες συνοικίες της πόλης μας δεν ξεπερνούσαν τις είκοσι. Όλες τους έφερναν τουρκικά ονόματα εκτός από μια, αυτή της Αγίας Αικατερίνης.
Το αντίθετο βέβαια έγινε στα χωριά, τα οποία όλα παρέμειναν ελληνικά, καθ’ όλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας. Οι συνοικίες άλλαξαν ονόματα ύστερα από την τουρκική κατάκτηση παίρνοντας τα ονόματα των τζαμιών που δημιουργήθηκαν σ’ αυτές.
Όλα βέβαια τα τζαμιά προέκυψαν από μετατροπές τόσο των λατινικών όσο και των χριστιανικών εκκλησιών, εκτός από το τέμενος της Κιζίλ Τάμπιας (στη σημερινή περιοχή του μαιευτηρίου Μητέρα, Κιζίλ Τάμπια σημαίνει ερυθρό πρόχωμα) που ανεγέρθηκε εκ θεμελίων.