Η παραίτηση του ακαδημαϊκού Σ. Κριμιζή από τον Ελληνικό Διαστημικό Οργανισμό έφερε στο προσκήνιο μια χρόνια παθογένεια της κοινωνίας μας: την έλλειψη Αριστείας, Αξιολόγησης και Αξιοκρατίας. Σ’ αυτά προσθέστε άλλα δυο: την Ανάπτυξη και την Απασχόληση. Αυτά τα πέντε Α είναι στενά συνδεδεμένα και αν πρόκειται να δουλέψουν, πρέπει να μπουν στη σωστή σειρά: αριστεία, αξιολόγηση, αξιοκρατία, ανάπτυξη, απασχόληση. Πρόκειται για μια αλυσίδα, το σπάσιμο ενός κρίκου την καθιστά άχρηστη.
Χρειάστηκε μια βαθειά κρίση για να εξατμιστεί το ιδεοληπτικό μένος κατά της ανάπτυξης. Παραμένει όμως το μένος κατά της αξιολόγησης που αυτομάτως διαγράφει την αξιοκρατία ως προϋπόθεση ανάπτυξης και απασχόλησης. Πρόκειται για ένα καρκίνωμα που σπανίζει μεταξύ των ανεπτυγμένων κοινωνιών. Όσοι δούλεψαν σε μια χώρα του δυτικού κόσμου γνωρίζουν ότι η αξιολόγηση είναι απαράβατη αρχή. Σ’ ένα ξένο πανεπιστήμιο όλοι, από τον νεότερο καθηγητή μέχρι τον νομπελίστα, από τον τελευταίο διοικητικό μέχρι τον πρύτανη υποβάλλουν στο τέλος του χρόνου, ο καθένας στον αμέσως προϊστάμενο του, έκθεση πεπραγμένων, δηλαδή το υλικό για την αξιολόγησή τους.
Ό,τι ισχύει για τα πανεπιστήμια ισχύει για κάθε οργανισμό. Η αποδοχή του κανόνα της γενικής αξιολόγησης αποτελεί αναγνώριση ευθύνης και υποχρέωσης και ασπίδα κατά της αλαζονείας και της κατάχρησης.
Η αριστεία είναι σε μεγάλο βαθμό εγγενής αλλά απαιτεί ένα κοινωνικό περιβάλλον κατάλληλο για την καλλιέργεια και την ανάδειξή της. Είναι προς το συμφέρον κάθε κοινωνίας να της κρατά διάπλατη την πόρτα προς την κορυφή. Όμως οι άριστοι αποτελούν πάντα μια μειονότητα.
Μετά από αυτούς έρχονται οι ικανοί, σε πολύ μεγαλύτερο αριθμό και γι’ αυτό είναι εξ ίσου επιβεβλημένο να τους αναγνωρίσουμε και να τους προωθήσουμε. Στο σημείο αυτό έρχεται ο δεύτερος κρίκος των Α, η αξιολόγηση. Η αξιολόγηση είναι απαραίτητη για να φθάσουμε στο τρίτο Α, την αξιοκρατία. Η αριστεία και η ικανότητα είναι αρετές, η αξιολόγηση είναι το μέσον για τον εντοπισμό τους και η αξιοκρατία είναι το ζητούμενο. Για να επιτευχθεί χρειάζεται ένα ήθος και, στην περίπτωση που αυτό δεν αρκεί, ένας νόμος. Ένα ήθος και ένας νόμος που θα βάζει τον καθένα στη σωστή θέση για την μεγιστοποίηση του κοινωνικού συμφέροντος. Αν αυτό λειτουργήσει, τα επόμενα Α έρχονται από μόνα τους. Η αξιοκρατία θα φέρει την Ανάπτυξη και η ανάπτυξη την Απασχόληση.
Οι άριστοι και οι ικανοί αφθονούν γύρω μας, όπως σε κάθε κοινωνία (η καυχησιολογία για το ελληνικό δαιμόνιο είναι βλαπτική, ακόμα και αν μπορούσε να θεμελιωθεί στατιστικά). Πού έγκειται η διαφορά; Στο ότι οι ανεπτυγμένες χώρες έχουν μηχανισμούς που εντοπίζουν και προωθούν τον ικανότερο.
Η αξιολόγηση είναι αναπόσπαστο μέρος αυτών των μηχανισμών. Στη χώρα μας η αξιοκρατία ποτέ δεν αποτέλεσε προτεραιότητα. Το παρόν είναι μια πιστή συνέχεια του παρελθόντος.
Η ουσία παραμένει η ίδια, αλλάζουν μόνο η στάση και τα λόγια. Οι κήρυκες της αξιοκρατίας δεν την εφήρμοσαν ποτέ –είναι ένοχοι ασυνέπειας.
Μετά υπήρξαν αυτοί που την κατήργησαν, λίγο στα λόγια και πολύ περισσότερο στην πράξη –είναι ένοχοι μιας βαθιάς κοινωνικής αποχαλίνωσης. Ώσπου περάσαμε σ’ αυτούς που την αποκηρύσσουν ανοιχτά στην –είναι ένοχοι για την υποκατάσταση της πραγματικότητας με την ιδεοληψία. Όμως πάντα χάνει όποιος τα βάζει με την πραγματικότητα. Το νέρωμα της ιδεοληψίας ήταν αναπόφευκτο –τώρα πια τα δυο τελευταία Α έπαψαν να είναι βρόμικες λέξεις ακόμα και για αυτούς που έχουν δυσκολία να χωνέψουν τα τρία πρώτα.
Η πραγματικότητα όμως επιμένει. Απαιτεί τα τρία πρώτα για να προχωρήσει στα δυο τελευταία. Καταλήγουμε στο ερώτημα: ποιος είναι ο βαθύτερος λόγος που δεν είχαμε και δεν έχουμε αξιοκρατία;
Η απάντηση είναι γνωστή: ο κομματισμός. Όσο πιο μεγάλες και αφοσιωμένες είναι οι στρατιές των κομμάτων τόσο πιο μεγάλη η υπονόμευση της αξιοκρατίας. Γνωρίζουμε το αίτιο της ασθένειας, αλλά αρνούμαστε το χάπι της θεραπείας, είτε από μικροσυμφέροντα είτε από φορτισμένη παράδοση. Δειλοί και μοιραίοι.
* Ο Λευτέρης Ζούρος είναι ομότιμος καθηγητής Παν/μίου Κρήτης, αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών