Η μνημειακή γλυπτική σύνθεση της Ασπασίας Παπαδοπεράκη «Καζαντζάκης-Θεοτοκόπουλος-Κορνάρος» στην Παγκρήτια Συνεταιριστική Τράπεζα στο λιμάνι της πόλης μας αποτελεί εδώ και χρόνια σημείο αναφοράς του σύγχρονου πολιτισμού στην πρωτεύουσα της Κρήτης.
Από τις τρεις ζωντανές μορφές ο Δομίνικος Θεοτοκόπουλος είναι ο πρωταγωνιστής του νέου βιβλίου της γνωστής Καστρινής γλύπτριας Ασπασίας Παπαδοπεράκη Θεοτοκόπουλος-Κορνάρος-Χορτάτσης (εκδ. Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο, 2017), η οποία ερευνά την πιθανή σχέση του Θεοτοκόπουλου με τον Κορνάρο και τον Χορτάτση.
Η γλύπτρια-συγγραφέας, η οποία στο παρελθόν εκτός από τη γλυπτική έχει δώσει πολλά αξιόλογα δείγματα συγγραφής, όπως Ο επικούρειος ποιητής Κ.Π. Καβάφης, Περί Γλυπτικής, Μελετώντας τον Θεοτοκόπουλο κ.ά., μέσα σε 61 σελίδες και 18 φωτογραφίες μεταφέρει τον αναγνώστη στον κόσμο του Ελ Γκρέκο και στις τρεις χώρες που έζησε, την Ελλάδα, την Ιταλία και την Ισπανία.
Το ταξίδι ξεκινά κοιτώντας και χαϊδεύοντας το πολυτελές εξώφυλλο της έκδοσης, το οποίο απεικονίζει τον πίνακα «Η Επίσκεψη» του Ελ Γκρέκο. Στην αρχή του δοκιμίου παρουσιάζεται η «υπόθεση εργασίας, το ότι ο Θεοτοκόπουλος, ο Κορνάρος και ο Χορτάτσης γνωρίζονταν μεταξύ τους». Τα δεδομένα πάνω στα οποία βασίζεται αυτή η υπόθεση είναι ο κοινός τόπος καταγωγής και διαβίωσης, καθώς και η σχεδόν ταυτόχρονη διάρκεια ζωής των πρωταγωνιστών.
Πιο συγκεκριμένα, ο τόπος είναι η Κρήτη (και οι τρεις ζουν μεγάλο χρονικό διάστημα στον Χάνδακα), ενώ όσον αφορά τη διάρκεια του βίου, ο Θεοτοκόπουλος ζει κατά το χρονικό διάστημα 1541-1614, ο Κορνάρος από το 1553 έως το 1613 και ο Χορτάτσης από το 1550 έως το 1610. Άλλα κοινά στοιχεία είναι ότι οι τρεις καλλιτέχνες (της ζωγραφικής, της ποίησης και του λόγου) ακμάζουν κατά την περίοδο της ώριμης φάσης της Κρητικής Αναγέννησης (1550-1669), ο καθένας χωριστά είναι ο κορυφαίος στην τέχνη του, ενώ όλοι δέχονται τις επιρροές της ευρωπαϊκής Αναγέννησης.
Στο πρώτο μέρος του ερευνητικού πονήματος η συγγραφέας προχωρά στην ανάλυση έξι πινάκων του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου με το ίδιο θέμα: «Ο Διωγμός των Εμπόρων από τον Ναό», οι οποίοι φιλοτεχνήθηκαν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Μέσα από αυτά τα έργα εξετάζονται οι πιθανές σχέσεις με τον Ερωτόκριτο (σκηνές της Γκιόστρας) του Κορνάρου και τον Κατσούρμπο του Χορτάτση. Ταυτόχρονα, η Ασπασία Παπαδοπεράκη αποκαλύπτει την ταυτότητα του τέταρτου προσώπου σ’ έναν από αυτούς τους πίνακες, το οποίο πιθανόν είναι ο Λουίς δε Καστίγια (1540-1618), φίλος του Θεοτοκόπουλου.
Στο δεύτερο μέρος εξετάζονται οι πιθανοί λόγοι της απομάκρυνσης του Θεοτοκόπουλου από το παλάτσο Φαρνέζε στη Ρώμη, η αισθητική ανανέωση στη ζωγραφική του Ελ Γκρέκο και το γυμνό στο έργο του.
Η απομάκρυνση από το παλάτσο Φαρνέζε, σύμφωνα με την συγγραφέα, μπορεί να οφείλεται στη διαφορετική αισθητική αντίληψη του Θεοτοκόπουλου, ο οποίος ανανεώνει τη ζωγραφική δεχόμενος επιρροές από τον χριστιανικό νεοπλατωνισμό, γεγονός που μπορεί να ερμηνεύσει τον μυστικισμό των δημιουργιών του.
Αυτό έρχεται σε αντίθεση με το κλίμα αρχαιολατρίας του παλάτσο, ενώ ταυτόχρονα δεν μπορούν να αποκλειστούν και οι θεολογικές διαφορές (ορθοδοξίας (Ελ Γκρέκο)–καθολικισμού). Τη χρήση πήλινων προπλασμάτων, τα οποία ο Ελ Γκρέκο έντυνε με ανάλογα ρούχα, τη διαφορετική χρήση του φωτός και τον «προοπτικό κύκλο προστασίας» προτείνει η συγγραφέας ως τεχνικές αισθητικής ανανέωσης. Τα προπλάσματα εξηγούν την απουσία της ανατομικής απεικόνισης, καθώς τα ρούχα «πλέουν» στις μορφές, τα όρια του σώματος είναι ασαφή, ενώ ταυτόχρονα δεν έχουν βαρύτητα, δηλαδή είναι αντινατουραλιστικά.
Η διαφορετική χρήση του φωτός, τεχνική την οποία διδάχθηκε από τη Βενετσιάνικη Σχολή ζωγραφικής βοηθάει στον ιδιαίτερο χρωματισμό των απεικονιζόμενων μορφών. Όσον αφορά τον «προοπτικό κύκλο προστασίας», την προσωπική σφραγίδα του Θεοτοκόπουλου, αυτός δίνει την αίσθηση του «χώρου εν κινήσει». Όλα αυτά εντάσσουν τον Θεοτοκόπουλο στο αισθητικό ρεύμα του Μανιερισμού (ή ώριμη Αναγέννηση 1525-1600), ενώ ταυτόχρονα γεμίζουν συμβολισμούς και αλληγορίες τα έργα του.
Τέλος, τα γυμνά σώματα φωτίζονται με τέτοιο τρόπο ώστε το φως να βγαίνει μέσα από αυτά συμβολίζοντας την κάθαρση από την αμαρτία στα πλαίσια της χριστιανικής λατρείας.
Συνοψίζοντας θα λέγαμε ότι η Ασπασία Παπαδοπεράκη παραδίδει ένα κρητοκεντρικό έργο πολιτισμού, καθώς οι τρεις πρωταγωνιστές κατάγονται από το Μεγάλο Κάστρο, το Ρέθυμνο και τη Σητεία. Με επίκεντρο την ώριμη φάση της Κρητικής Αναγέννησης ερευνά τις σχέσεις των τριών μεγάλων δημιουργών, ενώ ταυτόχρονα ερμηνεύει με τον δικό της ξεχωριστό τρόπο την ζωγραφική τέχνη του Ελ Γκρέκο. Είναι φανερό ότι ήδη κατέχει μια ξεχωριστή θέση στη βιβλιοθήκη μας, μα πάνω απ’ όλα στην καρδιά μας. Καλοτάξιδο!
*Ο Αγησίλαος Κ. Αλιγιζάκης είναι ιατρός ορθοπεδικός, πολιτισμολόγος.