Το ιστορικό πλαίσιο
Η εποχή του εορτασμού είναι εποχή υποδούλωσης στους Οθωμανούς Τούρκους. Η κατάσταση των Κρητών βελτιώθηκε μετά το τέλος της τρίχρονης επανάστασης του 1866 και την παραχώρηση του Οργανικού Νόμου. Η μη εφαρμογή των διατάξεων αυτού του Νόμου-Πολιτεύματος σε συνδυασμό με τις ελπίδες που γέννησε ο Ρωσοτουρκικός πόλεμος προκάλεσε την επανάσταση του 1878.
Μετά το τέλος της επανάστασης υπογράφηκε η Σύμβαση της Χαλέπας, παραχωρήθηκαν προνόμια και εγκαθιδρύθηκε καθεστώς αυτονομίας. Η εκπαίδευση προωθήθηκε και λήφθηκε πρόνοια για την ίδρυση σχολείων το αμέσως επόμενο διάστημα με μέριμνα του Ιωάννη Φωτιάδη πασά Έλληνα λογίου από την Κων/λη, Γενικού Διοικητή της Κρήτης (1879-1885). Μετά την επόμενη επανάσταση (1889) επιβλήθηκε στρατιωτικός νόμος, καταργήθηκαν τα προνόμια και το νησί επέστρεψε στο προ του 1866 καταπιεστικό καθεστώς.
Την ευθύνη λειτουργίας των σχολείων και πληρωμής των δασκάλων είχε, μετά τη θεσμοθέτηση των Δημογεροντιών το 1858, η Εκκλησία η οποία προσέδωσε ελληνοχριστιανικό προσανατολισμό στην εκπαίδευση. Η παιδεία συστρατεύτηκε στον αγώνα για ενδυνάμωση της εθνικής ταυτότητας των Κρητών και Ένωσης με το Ελληνικό Βασίλειο.
Η παρεχόμενη εκπαίδευση δεν ήταν γενικευμένη και παρεχόταν με πολλές ελλείψεις και πολλά εμπόδια. Την παρομοίαζαν όμως με τον αρχαϊκό λύχνο που φώτιζε ναι μεν λίγο, αλλά αρκετά για να διαλύσει τα σκοτάδια της αμάθειας και της αγραμματοσύνης. Η ριζοσπαστική ιδεολογία και οι προωθημένες θέσεις που υιοθέτησε η πλειοψηφία των Κρητών νέων που σπούδασαν στην Ελλάδα, είχαν τις επιπτώσεις τους τόσο στην προώθηση της παιδείας όσο και στα εθνικά θέματα.
Κάτεχαν καλά πως έπρεπε πρώτα να λευτερωθούν από την αμάθεια, για να λευτερώσουν τους υπόδουλους συμπατριώτες τους. Οι Κρήτες πληρεξούσιοι αγωνίστηκαν μέσα από τη Γενική Συνέλευση που θεσμοθέτησε η Σύμβαση της Χαλέπας για την προώθηση και προαγωγή της εκπαίδευσης.
Η παιδεία όχι μόνο επηρέασε αλλά και σε σημαντικό βαθμό καθόρισε την ιδεολογία και την πολιτική συνείδηση των χριστιανών. Οι νέοι που σπούδασαν στο Ελληνικό Βασίλειο πήραν τα ηνία των επαναστατικών κινημάτων με πάγιο και διαρκές αίτημα την Ένωση με την Ελλάδα. Οι περισσότεροι Κρήτες δάσκαλοι συστρατεύτηκαν σ’ αυτόν τον αγώνα.
Η έκθεση εορτασμού του δασκάλου Μιχαήλ Πλουμίδη
Δάσκαλος του σχολείου Μεσελέρων-Μακρυλιάς το σχολ. έτος 1883-84 υπηρετούσε ο Μιχαήλ Ν. Πλουμίδης από το Συκολόγο Βιάννου. Τον συναντούμε σε πολλά έγγραφα τα έτη 1887-88, έτη έντονων κομματικών παθών μεταξύ Καραβανάδων και Ξυπόλητων, να κατηγορείται από τους κατοίκους του Συκολόγου για κομματισμό.
Ο Πλουμίδης αποστέλει τη μηνιαία έκθεση του Ιανουαρίου 1884 για τη λειτουργία του σχολείου και σ’ αυτήν περιγράφει τον εορτασμό των «Αγίων Τριών Ιεραρχών, καθ’ ην πάσα χριστιανική πνοή εορτάζει τους Τρεις τούτους φωστήρας». Μετά την τέλεση της Θείας Λειτουργίας σύμπαν το εκκλησίασμα, προπορευομένου του δασκάλου, του ιερέα και των ψαλτών και ακολουθούντων όλων των πιστών μετέβησαν στο σχολείο που βρισκόταν δίπλα στο ναό.
Έψαλλαν τη δοξολογία, το απολυτίκιο των αγίων, έγινε Αγιασμός, οι μαθητές του σχολείου έψαλλαν άσματα και έπειτα απήγγειλαν ποιήματα τα οποία τους δίδαξε ο δάσκαλος Πλουμίδης και τα οποία έμαθε από το Δ/ντή της προτύπου Δημοτικής Σχολής Νεαπόλεως Νικ. Πολυχρονίδη.
Με την ευκαιρία να σημειώσουμε ότι ο Πολυχρονίδης από το Σταυροχώρι Σητείας υπήρξε αριστούχος απόφοιτος του Διδασκαλείου Αθηνών και ένας από τους ελάχιστους κατηρτισμένους δασκάλους που υπηρετούσαν στην Κρήτη. Σε σεμινάρια για τη διδασκαλία της Νέας Μεθόδου διδασκαλίας, τους είχε διδάξει όχι μόνο τη Νέα Μέθοδο, αλλά και ποιήματα θρησκευτικής και εθνικής φύσεως τα οποία διαμόρφωναν και ενδυνάμωναν την εθνική συνείδηση.
Το ιδεολογικό πρόταγμα του εορτασμού
Αναντίλεκτα οι Τρεις Ιεράρχες υπήρξαν υψηλά πρότυπα και κύριοι εκφραστές της ελληνοχριστιανικής παιδείας και της σύζευξης αρχαίου ελληνικού και χριστιανικού πολιτισμού. Ήταν δηλαδή τα πρότυπα των ανθρώπων που το ελληνικό κράτος από τα έτη εκείνα επεδίωκε να διαμορφώσει και στους εκτός των ορίων του, όπως η Κρήτη, ελληνικούς πληθυσμούς.
Η όλη τελετή προκάλεσε τον ενθουσιασμό και τη συγκίνηση των παρευρισκομένων «συνεκίνησαν τας καρδίας πάντων των θεατών», οι οποίοι με μια φωνή «συναξάπαντες ως εξ ενός », έμπλεοι εθνικής υπερηφάνειας ζητωκραύγασαν τρεις φορές «τρις εξεφώνησαν», υπέρ της Δημογεροντίας, υπέρ της Τμηματικής Εφορίας, υπέρ των εραστών της παιδείας και υπέρ του ελληνικού έθνους. Αποτελεί ίσως παράδοξο, εποχή τουρκοκρατίας οι Κρήτες υπόδουλοι να τολμούν δημόσια να ζητωκραυγάζουν υπέρ του ελληνικού έθνους.
Καταδεικνύεται όμως ο καταλυτικός ρόλος του σχολείου και των δασκάλων «των ιεροφαντών του γένους» και των «ρυθμιστών των νοημάτων της ιστορίας» καθώς και η συστράτευση της εκπαίδευσης στην ενδυνάμωση της εθνικής ταυτότητας και η συνδρομή της στον απώτερο στόχο, στην Ένωση με τη μητέρα πατρίδα.
Οι Κρήτες ένιωθαν μέλη του Ελληνικού έθνους και επιθυμούσαν διακαώς την Ένωση με την Ελλάδα. Για το λόγο αυτό επαναστάτησαν όχι μόνο το 1821 αλλά και μετέπειτα: Τα έτη 1841, 1858, 1866, 1878 και 1889. Για την πραγμάτωση του σκοπού της Ένωσης και μάλιστα με το σύνθημα «Ένωσις ή θάνατος» θα επαναστατήσουν δεκατρία χρόνια αργότερα, το 1897, έτος που σήμανε και την οριστική απελευθέρωσή τους από το δεσποτισμό του σουλτάνου και τα δεσμά της αυτοκρατορίας του.
Λόγω της ιστορικής του σημασίας παρουσιάζουμε το πρωτότυπο του εγγράφου, το οποίο αντικατοπτρίζει το πνεύμα της εποχής και καταδεικνύει τον προσανατολισμό της εκπ/σης και τη στοχοθεσία του εορτασμού των Τριών Ιεραρχών.
«Κατά την χθες ήτοι την 30ήν του μηνός, ημέραν της εβδομάδος Δευτέραν και εορτήν των Αγίων Τριών Ιεραρχών, καθ’ ην πάσα χριστιανική πνοή εορτάζει τους Τρεις τούτους φωστήρας εποιησάμεθα και ημείς τα εξής:
Μετά την απόλυσιν της θείας και ιεράς λειτουργίας εξελθόντες της εκκλησίας, φορούντος του ιερέως την ιερατικήν αυτού στολήν, και προπορευόμενος ημών αυτών των μαθητών (μου), επομένου του ιερέως και τινών ψαλτών, και συνακολουθούντων των πάντων και πασών των εν τη Ιερά λειτουργία τυχόντων, μετέβημεν εν τη παρακειμένη Σχολή, ένθα λιτανεύσαντες τρις περί αυτήν εψάλομεν την δοξολογίαν, μετ’ αυτής δε το απολυτήκιον των Τριών Ιεραρχών, είτα ποιήσαντος του ιερέως τον αγιασμόν και της δεούσης τελετής, έψαλλον οι μαθηταί (μετά ταύτα) ασμάτια τινά και απήγγειλαν ποιημάτια άτινα (άπερ παρά του Αξιεπαίνου Διευθυντού Νεαπόλεως προεδιδάχθημεν) και τα οποία συνεκίνησαν τας καρδίας πάντων των θεατών, δι’ ό συναξάπαντες ως εξ ενός, τρις εξεφώνησαν τάδε.
Ζήτω το ελληνικόν έθνος!
Ζήτω η Σεβαστή Δημογεροντία!
Ζήτω η Έντιμος Τμηματική Εφορεία!
Ζήτωσαν πάντες οι ερασταί της παιδείας!
Εν Μεσελέροις Ιανουαρίου 31, έτος 1884
Ο δημοδιδάσκαλος Μιχαήλ Ν. Πλουμίδης».
*Ο Μανόλης Κ. Μακράκης είναι διδάκτορας Παν/μείου Ιωαννίνων, συγγραφέας και δ/ντής Α/θμιας Εκπ/σης Λασιθίου