Πολύ αγαπιέται αυτός ο τόπος
με υπομονή και περηφάνεια
Γιάννης Ρίτσος
Η «μικροϊστορία», σε αντίθεση με τη συνολική Ιστορία, που εξετάζει τα μεγάλα και σημαντικά, ασχολείται με τον καθημερινό άνθρωπο. Είναι μια μορφή της επιστημονικής ιστοριογραφίας, η οποία εξετάζει πλευρές της τοπικής Ιστορίας και επικεντρώνεται στην εξιστόρηση της ζωής των απλών ανθρώπων. Αξιοποιεί αρχεία, έγγραφα, μαρτυρίες, βιογραφίες, απομνημονεύματα. Αποτελεί, λοιπόν, σημαντική κοινωνικο‐πολιτισμική στροφή στις ιστορικές σπουδές, φωτίζοντας συνθήκες της καθημερινής ζωής και κομίζοντας ψηφίδες-πληροφορίες πολύτιμες που συγκροτούν τη συνολική ιστορία.
Πολύτιμες πληροφορίες καταθέτει η Γωγώ Κουγιουμουτζάκη στην εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έρευνά της που κρυσταλλώθηκε, με την υποστήριξη της Περιφέρειας Κρήτης, σε μια αισθητικά άρτια έκδοση, με τον τίτλο: Δαφνές Ηρακλείου Κρήτης. Ο τόπος μας. Η εμβριθής φιλόλογος συναριθμείται, με την εργασία της αυτή, στους λαμπρούς τοπικούς ιστοριογράφους που αξιοποιούν πηγές και συνθέτουν με αγάπη την ιστορία του τόπου τους όπως οι: Ζαχαρίας Σμυρνάκης (Αβδού), Μανόλης Αστυρακάκης (Τύλισος), Γιάννης Τσερεβελάκης (Ασίτες), Μαρία Σταματάκη (Διονύσι Μεσαράς), Κωστής Βασιλάκης (Άγιος Θωμάς), Μανόλης Μακράκης (Καραβάδος), Μανόλης Αλεγκάκης (Βασιλική Αστερουσίων), Αλέξανδρος Κατσαμπρακάκης (Αχεντριάς), Κωστής Μαστρογιαννάκης (Πυργού), Κωνσταντίνος Παπαδάκης (Επισκοπή Πεδιάδας).
Το βιβλίο Δαφνές Ηρακλείου Κρήτης. Ο τόπος μας της καλής συναδέλφου και φίλης είναι μια υποδειγματική εργασία του είδους. Η συγγραφέας, όπως παρατηρεί στον περιεκτικό του πρόλογο ο Περιφερειάρχης Κρήτης, καταπιάνεται με την ανάδειξη και τη διάσωση του παρελθόντος της κωμόπολης των Δαφνών και αφηγείται την πολυκύμαντη διαδρομή τους στο άνυσμα του χρόνου. Το βιβλίο της Γωγώς Κουγιουμουτζάκη είναι, πράγματι, ένας επιστημονικός άθλος, ένα συναρπαστικό ταξίδι στον χρόνο. Αρχίζει από το 1268, όταν το χωριό μνημονεύεται για πρώτη φορά, και φτάνει στο σήμερα. Κινούμενη η συγγραφέας από το ευγενές ανθρώπινο πάθος της αγάπης, του σεβασμού, της τιμής και της γνωστικής ανάγκης για τον γενέθλιο τόπο, εγκύπτει στο παρελθόν και αναζητά, με επιμονή και μόχθο πολύ, όλα εκείνα τα δυσεύρετα τεκμήρια με τα οποία θα ανασυγκροτήσει την εικόνα του.
Στην εικόνα αυτή προτάσσεται η γεωγραφική θέση και η ιστορία των Δαφνών. Αναζητούνται τα ίχνη του μικρού τόπου στη Βυζαντινή περίοδο, στη Βενετοκρατία, στην Οθωμανική περίοδο, στην Επανάσταση του 1821, και στα ιστορικά γεγονότα που έπονται, έως τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η ηρωϊκή αντίσταση των κατοίκων απέναντι στους κατά καιρούς κατακτητές, τα δεινά του τόπου σε περιόδους ανελευθερίας, οι θυσίες και οι αγώνες των Δαφνιανών στο όνομα της ελευθερίας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, συνθέτουν εξαίρετες σελίδες μνήμης και αγάπης για τον τόπο.
Οι λεπτομερείς αναφορές στην Τοπική Αυτοδιοίκηση, στην Εκκλησιαστική Ενορία, στις γειτονιές και στα τοπωνύμια, στους ναούς και στα εξωκλήσια, στα θαυμαστά έργα πολιτισμού, στις ασχολίες των κατοίκων, στον μόχθο των ανθρώπων και στην καθημερινή πάλη τους με τη γη, σκιαγραφούν τον κατοπτικό πίνακα του μικρού τόπου. Αλλά η συγγραφέας δεν αρκείται στη γενική αυτή σκιαγράφηση. Σε ειδικά κεφάλαια αποδίδει τα τροφεία στον γενέθλιο τόπο, εγκύπτοντας από το γενικό στο ειδικό, απαθανατίζοντας συγκεκριμένα ονόματα αγωνιστών («ψυχές δοσμένες στις μυλόπετρες σαν το σιτάρι»), εστιάζοντας στην ιστορία του Δημοτικού Σχολείου, που ήταν και η αρχική συγγραφική της πρόθεση, καταγράφοντας ήθη και έθιμα αλλά και όψεις της παλαιάς ζωής.
Η Γωγώ Κουγιουμουτζάκη δεν είναι όμως μια ψυχρή ανατόμος. Εκτός από «τη γερή αρματωσιά μιας αγάπης», διαθέτει την υπέροχη αρετή της ενσυναίσθησης, συμπάσχει με τους συντοπίτες της, ιστορώντας τα δεινά τους, ανασύρει πηγές λογοτεχνικές τις οποίες με άνεση κατοπτεύει, και σκιαγραφεί, μέσα από αυτές, τον πόνο των ανθρώπων:
Εφεύγαν όλος ο λαός κι οι Τούρκοι τους ζυγώνα
οπίσω τους, κι ετρέχασι και τους κατασκοτώνα. […]
Σκλαβιές και φόνους έκαμε και χωρισμούς στσ’ ανθρώπους
και χαλασμούς και βάσανα στων Κρητικών τους τόπους,
αναφέρει με τη γλώσσα του Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή. Οι λεπτομερείς αναφορές σε ιστορικά καθέκαστα έχουν σκοπό να διασώσουν πράξεις ηρωϊσμού από του χρόνου την καταδρομή. Είναι μοναδικές οι σελίδες που αναφέρονται στη Μάχη της Κρήτης του 1941 (139-161). Η συγγραφέας στήνει εδώ τον τύμβο των αφανών, ενώ σε ειδικό κεφάλαιο (σελ. 334 κ.ε.) καταγράφει τους ήρωες αγωνιστές. Αλλού διαβάζει την ψυχή των ταπεινών στα παραμύθια και τα τραγούδια τους (σελ. 431 κ.ε.) ή στις γλαφυρές αφηγήσεις τους (σελ. 454 κ.ε. – είναι μοναδική εκείνη του Μανόλη Βερνάρδου ή Συλιβομανόλη, σ. 461 και 464).
Το ταξίδι στον χώρο και στον χρόνο τελειώνει. Μένει όμως το μοναδικό αυτό βιβλίο με τις σπάνιες αρετές που εκπορεύονται από τη βαθιά αγάπη της συγγραφέως για τον γενέθλιο τόπο: την επιστημονική εντιμότητα με την οποία προσεγγίζει τις πηγές. τη σεμνότητα με την οποία διατυπώνει ερμηνείες. την ευαισθησία με την οποία διασώζει αξίες και στάσεις ζωής. την αβρότητα και την ευγένεια της γραφής. Μένει ένας λόγος καθαρός, χωρίς πόζα, μακριά από κάθε έπαρση και εγωτική διάθεση και, κυρίως, μακριά από τον κίνδυνο που ελλοχεύει στις περιπτώσεις των εργασιών του είδους: τον τοπικισμό.
Ταυτόχρονα, μια κοινωνική ευαισθησία, ένας βαθύτατος σεβασμός στο παλιό και αυθεντικό και, κυρίως, μια πράξη δικαιοσύνης για όσους θυσιάστηκαν για τον τόπο. Για τους απλούς και ταπεινούς του κόσμου μας, αυτούς που αγωνίστηκαν για τη ζωή και το ψωμί, αυτούς που ακόμα αγωνίζονται να φέρουν την Ανάσταση!
Έτσι, οι Δαφνές δεν είναι απλώς ένα καλό βιβλίο. Μεταβάλλονται σε μια ιερή κιβωτό προορισμένη, μέσα στην αξιακή μας κρίση, να μνημειώσει την ομορφιά, να περισώσει αξίες που χάνονται: αγώνες, θυσίες ιερές, ήθη και έθιμα, παραδόσεις ξεχασμένες, εκφράσεις ανθρωπιάς, πολιτισμού και καθημερινής ευγένειας.
Η συγγραφέας δεν επιτελεί απλώς έναν επιστημονικό άθλο συλλέγοντας τεκμήρια επί μία δεκαετία. Στη σαρωτική της εργασία κατορθώνει να συνδυάσει την ψυχρή οπτική του ερευνητή με τη ζεστή ματιά του συντοπίτη. Να οργανώσει συστηματικά την ύλη της με την οπτική της «συνολικής ιστορίας», της συνεξέτασης δηλαδή όλων των όψεων της ανθρώπινης ζωής (οικονομικής, γεωγραφικής, πολιτικής, πολιτισμικής, κοινωνικής), προκειμένου να περιγράψει, αλλά και να ερμηνεύσει τη ζωή ενός κοινωνικού συνόλου.
Πάνω απ’ όλα όμως να καταθέσει τη γνώση και την αγάπη της -μια αγάπη «με ακατέλυτο ρυθμό, ακατανίκητη και παντοτινή», «κερί στις θυσίες των προγόνων για ελευθερία, δημοκρατία, δικαιοσύνη, και αξιοπρέπεια», όπως ωραία γράφει στον Πρόλογο (σ. 24)-, και τον βαθύ καημό της για τον τόπο και τις μελλούμενες γενιές.
Κλείνοντας το βιβλίο μάς μένει η γλυκιά αίσθηση ενός ευλογημένου τόπου. Οι Δαφνές, που αντιστέκονται στο χρόνο, γίνονται το «μικρό αλωνάκι» και διασώζουν, εκτός από την εγκαρδιότητα των ανθρώπων τους, αξίες και στάσεις ζωής. Η ιστορία των ανθρώπων του μικρού τόπου γίνεται ιστορία όλων μας.
Η Γωγώ Κουγιουμουτζάκη, γνωστή σε όλους μας ως σεμνή και χαρισματική δασκάλα που δίδαξε γενιές και γενιές, τολμά, με τη μελέτη της αυτή -μάθημα βαθύτατης αυτογνωσίας- να ανοιχτεί από τη στενότητα της σχολικής τάξης στην ευρυχωρία της ανθρώπινης κοινότητας και, καταθέτοντας τον ακάματο μόχθο και την πλούσια πείρα της σαν ώριμο καρπό, να διδάξει σε όλους μας γνώση και ανθρωπιά και αγάπη. Αγάπη για τον άνθρωπο, αγάπη για τον τόπο της, τον τόπο μας. Γιατί πολύ αγαπιέται αυτός ο τόπος / με υπομονή και περηφάνεια.
* Ο Αντώνης Καρτσάκης είναι διδάκτωρ Φιλολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης