Σε προηγούμενο άρθρο μου με τίτλο «Στο υπόγειο της ψυχής» είχα αναφερθεί στη σκοτεινή πλευρά του ανθρώπου, όπως την παρουσίασε η μεγαλοφυία του Ντοστογιέφσκι στο έργο του «Το Υπόγειο», και είχα γράψει: «Φως και σκοτάδι συνυπάρχουν εντός μας. Ένα φωτεινό μπαλκόνι ανοιχτό στον κόσμο κι ένα σκοτεινό υπόγειο που το κρατούμε κρυφό και δεν τολμούμε καν να κοιτάξουμε εντός του, γιατί φοβούμαστε αυτό που θα δούμε, αυτό είναι η ψυχή μας».
Θα ήθελα εδώ να προσθέσω ότι ο Ντοστογιέφσκι, χωρίς να έχει σπουδάσει Ψυχολογία, μπόρεσε να μπει στο βάθος της ανθρώπινης ψυχής και να μιλήσει γι’ αυτήν, προτού οι μεγάλοι ψυχαναλυτές Σ. Φρόιντ και Καρλ Γιούνγκ ανακαλύψουν το «ασυνείδητο». Κυρίως ο δεύτερος είναι αυτός που ερεύνησε το άγνωστο στον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου, δηλαδή το ασυνείδητο, που το ξεχώρισε σε ατομικό και συλλογικό. Σε σχέση με το ασυνείδητο- κυρίως το συλλογικό- ο Γιούνγκ κάνει λόγο για τη «σκιά», δηλαδή το άγνωστο και σκοτεινό μέρος του εαυτού, που ακολουθεί τον άνθρωπο σαν τη σκιά του.
Και όπως δεν μπορούμε να απαλλαγούμε από τη σκιά μας, έτσι δεν μπορούμε να απαλλαγούμε από αυτό το σκοτεινό μέρος του εαυτού μας. Στο Ευαγγέλιο διαβάζουμε ότι «από την καρδιά εξέρχονται πονηρές σκέψεις, φόνοι, μοιχείες, πορνείες, ψευδομαρτυρίες, βλασφημίες» (Ματθ. 15,19), όπου με τον όρο «καρδιά» εννοείται το πνευματικό βάθος του προσώπου, το θεμέλιο της ύπαρξής μας. Την ίδια στιγμή, σ’ αυτό το κέντρο της ύπαρξης βρίσκονται όλοι «οι θησαυροί της χάριτος», κατά την έκφραση του αγίου Μακαρίου του Αιγυπτίου.
Βλέπουμε κι εδώ αυτούς τους δυο κόσμους εντός του ανθρώπου: τον σκοτεινό κόσμο της «σκιάς» και τον φωτεινό κόσμο της ανθρωπιάς. Και ο απόστολος Παύλος παροτρύνει τους χριστιανούς της Ρώμης, γράφοντας προς αυτούς να αποβάλουν τα έργα του σκότους και να οπλιστούν με τα όπλα του φωτός (Ρωμ. 13,12).
Θα έλεγα ότι όλη η πορεία μας ως ανθρώπων προς την έξοδο από τη βαρβαρότητα και προς τον εκπολιτισμό είναι μια προσπάθεια απαλλαγής από το σκοτάδι, που σημαίνει αγώνα για φωτισμό της σκοτεινής πλευράς του εαυτού μας, έξοδο από το «υπόγειο» της ψυχής στον «εξώστη» της, εκεί που λάμπει ο ήλιος της ανθρωπιάς, της αγάπης, της αλληλεγγύης, του αυτοσεβασμού και του σεβασμού προς τον άνθρωπο και όλη τη δημιουργία.
Συνήθως οι άνθρωποι μένουμε στη σκοτεινή και δαιμονική πλευρά μας, γιατί φαίνεται πως το κακό είναι πιο γοητευτικό, ασκεί πάνω στον άνθρωπο μια παράξενη επιρροή και γοητεία, όπως αρχετυπικά μάς λέει η διήγηση της Γενέσεως, όταν το φίδι (ο διάβολος) γοήτευσε την Εύα με τον καρπό από το δένδρο της γνώσεως. Ανατρέχοντας κανείς στην ανθρώπινη ιστορία μπορεί αβίαστα να συμπεράνει ότι πρόκειται για την ιστορία της ανθρώπινης φρικαλεότητας.
Ο Ουμπέρτο Έκο έχει πει: «Είχα υποθέσει ότι στους περισσότερους ανθρώπους αρέσουν τα χρήματα περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, ανακάλυψα όμως ότι τελικά η καταστροφή και οι σκοτωμοί τούς αρέσουν ακόμη περισσότερο» (https://terrapapers.com/i-aperigrapti-goitia-tou-kakou/).
Ωστόσο, η έξοδος από το σκοτεινό υπόγειο της ψυχής στο φωτεινό εξώστη της εξακολουθεί να είναι ένα ζητούμενο. Δεν γνωρίζω αν αυτό θα επιτευχθεί ποτέ από το σύνολο της ανθρωπότητας. Μπορώ να πω όμως ότι η προσπάθεια για την έξοδο από το σκοτάδι στο φως σε προσωπικό επίπεδο είναι έργο που μπορεί και πρέπει να επιδιώκει ο καθένας που θέλει να ζήσει ως αληθινός άνθρωπος. Εύκολο έργο δεν είναι, γιατί η «σκιά», το ασυνείδητο με το περιεχόμενό του μάς ακολουθούν πάντοτε.
Αυτό αποδεικνύει η καθημερινή ζωή αλλά και η ανθρώπινη ιστορία. Μπορεί η ανθρωπότητα να αναπτύσσεται επιστημονικά και τεχνολογικά, μπορεί να αλλάζει και να βελτιώνει τους όρους ζωής, μπορεί τα ήθη να φαίνονται ηπιότερα, όμως ο άνθρωπος του υπογείου είναι εκεί και παραμονεύει. Μάλιστα, το παράδοξο είναι ότι πολλές φορές ο φωτισμός του «υπογείου» της ψυχής περνά μέσα από πρακτικές και μεθόδους του κακού. Για να απαλλαγεί π.χ. μια κοινωνία από τους εγκληματίες, είναι υποχρεωμένη να τους στερεί την ελευθερία τους, κάτι που δεν ανήκει στην κατηγορία του καλού. Αυτό, βέβαια, σε ευρύτερο κοινωνικό επίπεδο. Γιατί σε προσωπικό επίπεδο οι δυνατότητες να γίνει κανείς από άνθρωπος του «υπογείου» άνθρωπος του «εξώστη» υπάρχουν.
Πρώτα, πρέπει να συνειδητοποιήσει ο άνθρωπος ότι μπορεί να γίνει καλύτερος, ότι μπορεί να βελτιώνεται κάθε μέρα. Όταν ο Σωκράτης οδήγησε τον νεαρό Ιπποκράτη στον Πρωταγόρα, για να μαθητεύσει σ’ αυτόν, ο μεγάλος φιλόσοφος ρώτησε τον κορυφαίο σοφιστή τι θα μάθει ο Ιπποκράτης, αν γίνει μαθητής του.
Και ο Πρωταγορας απάντησε ότι, από την ημέρα που ο Ιπποκράτης θα γίνει μαθητής του, θα γυρίζει στο σπίτι του έχοντας γίνει καλύτερος και συνεχώς, κάθε μέρα, θα έχει επίδοση προς το καλύτερο (Πλάτωνος, Πρωταγόρας, 318a). Αισιόδοξη η απάντηση του Πρωταγόρα, βασισμένη στην απόλυτη πίστη του στην αξία της μόρφωσης και της γνώσης.
Ο Πρωταγόρας δεν αναφέρεται στις δυσκολίες του εγχειρήματος, όχι διότι δεν τις γνώριζε, αλλά διότι ως δάσκαλος που δίδασκε με αμοιβή δεν ήθελε να τις αναφέρει, για ευνόητους λόγους. Όμως η ασκητική πείρα του αγίου Ισαάκ του Σύρου μάς λέει ότι η οδός προς το Θεό, δηλαδή προς το πρόσωπο-πηγή παντός αγαθού, είναι «σταυρός καθημερινός. Οὐδείς γὰρ ἐν τῷ οὐρανῷ ἀνῆλθε μετ’ ἀνέσεως» (Άπαντα τα ευρεθέντα ασκητικά, εκδ. Σπανός, σ. 17).
Δύσκολος, λοιπόν, ο δρόμος για την άνοδο από το «υπόγειο» στον «εξώστη», από το σκοτάδι στο φως, από τον κλειστό χώρο στους ανοιχτούς ορίζοντες;, από τη γη στον ουρανό. Δρόμος που δεν είναι στρωμένος με ροδοπέταλα, αλλά που κρύβει κινδύνους και παγίδες. Μα το δρόμο πρέπει να τον περπατήσουμε, να σκοντάψουμε, να πέσουμε, να ματώσουμε, αλλά να ξανασηκωθούμε και να συνεχίσουμε. Αυτή είναι η ανθρώπινη πορεία, η τραγική ανθρώπινη μοίρα.
Το θέμα είναι να βγούμε στο φως, να αντικρύσουμε τον νοητό ήλιο της δικαιοσύνης, της αγάπης, της ανθρωπιάς. Η εικόνα του πλατωνικού σπηλαίου, με τον δεσμώτη που απελευθερώνεται με τη βοήθεια του «φιλοσόφου» και αντικρύζει τον ήλιο, είναι η αρχετυπική εικόνα της ανθρώπινης συνθήκης. Έχουμε, λοιπόν, την Παιδεία, που μπορεί κι έχει χρέος να μας οδηγήσει από το σκοτάδι στο φως, από τη σκοτεινιά του ασυνειδήτου στη συνειδητοποίηση της δυνατότητας εσωτερικού φωτισμού.
Έχουμε τα παραδείγματα ανθρώπων που έφτασαν σε υψηλές κορυφές του πνεύματος και φώτισαν με τη ζωή και το έργο τους την ανθρώπινη ιστορία και την ανθρώπινη ζωή. Έχουμε τη χριστιανική διδαχή της αγάπης και την αρχαιοελληνική δημοκρατία με τις μεγάλες αξίες της ισονομίας, της ισοπολιτείας και της αξιοκρατίας. Έχουμε, τέλος, όλα εκείνα τα επιτεύγματα που βελτιώνουν τη ζωή και ημερώνουν τα ήθη. Άρα, υπάρχουν οι τρόποι για να βγούμε στον «εξώστη της ψυχής».
Αρκεί όσοι έχουν την ευθύνη να δείξουν και να ανοίξουν το δρόμο: γονείς, δάσκαλοι, πολιτικοί, Εκκλησία και καθένας που ασκεί επιρροή, προπάντων στους νέους.