Το 1983 είχα προσκληθεί ως Βουλευτής Ηρακλείου και παρευρέθηκα στα εγκαίνια του Μουσείου Νίκου Καζαντζάκη στη Μυρτιά, έργο ζωής του Γιώργου Ανεμομογιάννη, και να θαυμάσω την μέχρι τότε συλλογή βιβλίων, τεκμηρίων και ό,τι είχε σχέση με τη ζωή και το έργο του μεγάλου συγγραφέα.
Στα χρόνια που ακολούθησαν το Μουσείο εμπλουτίστηκε, αναπτύχθηκε, εκσυγχρονίστηκε και είναι σήμερα ένα «κόσμημα» πολιτισμού στη χώρα μας με παγκόσμια προβολή.
Μέσα στις δραστηριότητες που έχει αναπτύξει το Μουσείο είναι και η έκδοση βιβλίων. Το πιο πρόσφατο, που εκδόθηκε πριν από λίγους μήνες, είναι το:
«Άγιον Όρος, Νοέμβρης-Δεκέμβρης 1914»
(το Ημερολόγιο απ’ εδώ κι’ εμπρός), μια καλαίσθητη έκδοση με Επιμέλεια-Εισαγωγή-Σχόλια των Χριστίνας Ντούνια – Παρασκευής Βασιλειάδη, οι οποίες φρόντισαν με τις πολλές υποσημειώσεις να βοηθήσουν όσους δεν έχουν πάει για προσκύνημα στο «Περιβόλι της Παναγίας», να κατανοήσουν πολλά από όσα αναφέρει γι’ αυτό στο Ημερολόγιό του ο Νίκος Καζαντζάκης (Ν.Ζ.).
Το ανέκδοτο χειρόγραφο του Ημερολογίου βρισκόταν στο πλουσιότατο και μοναδικό Αρχείο του Μουσείου Καζαντζάκη και είναι ένα δύσκολο κείμενο που με το μόχθο των επιμελητριών είναι τώρα διαθέσιμο στο πλατύ κοινό.
Το Ημερολόγιο περιέχει όσα κατέγραψε ο Ν.Ζ. στη διάρκεια του πρώτου προσκυνήματός του στο Άγιον Όρος μαζί με τον Άγγελο Σικελιανό σ’ όλη της διάρκεια της σαρακοστής των Χριστουγέννων (14 Νοεμβρίου-23 Δεκεμβρίου) του 1914, και, όπως πολύ εύστοχα αναφέρει στον Προλογικό του Σημείωμα ο Καθηγητής Μιχάλης Ταρουδάκης, Πρόεδρος του Δ.Σ. του Μουσείου Νίκου Καζαντζάκη, το βιβλίο μπορούσε να έχει τον υπότιτλο «Ο Νίκος Καζαντζάκης σε αναζήτηση του Θείου». Πράγματι περί αυτού πρόκειται. Το ομολογεί ο ίδιος ο Ν.Κ., σε ένα σύντομο κείμενό του για το «Πιστεύω» του που δημοσιεύτηκε μετά το θάνατό του:
«Εκεί στη μοναξιά του Αγίου Όρους, σε ένα παλιό ερημητήρι απάνω από τη θάλασσα, άρχισα τον καινούριο αγώνα και πρώτα-πρώτα θέλησα ν’ ασκήσω το κορμί να γίνει υπάκουο στην ψυχή μου… Κι’ ευτύς έγινε μέσα μου φως: μετουσίωση της ύλης σε πνέμα, να το μεγάλο Μυστικό, να η κόκκινη γραμμή που ακολουθάει ο Αγωνιζόμενος» (σελ. ΧIV της Εισαγωγής).
Το Ημερολόγιο ο Ν.Κ., σε όσα έχουν σχέση με την πίστη και το Άγιον Όρος, παρεμβάλλει και σκέψεις του για άλλες θρησκείες καθώς άλλα θέματα που απασχολούσαν τόσο τον ίδιο όσο και τον συμπροσκυνητή του Άγγελο Σικελιανό και έχουν σχέση με τη αρχαία Ελλάδα και ξένους συγγραφείς. Δεν θα αναφερθώ σ’ αυτά.
Το άρθρο αυτό επικεντρώνεται στους στοχασμούς του συγγραφέα στα όσα βιώνει, βλέπει και ακούει στο «Περιβόλι της Παναγίας» (λειτουργική ζωή και μονάζοντες, περικαλλείς ναούς, απαράμιλλες τοιχογραφίες και φορητές εικόνες, τα κειμήλια, παρθένο και μοναδικό φυσικό περιβάλλον). Αυτά αποτελούν την «καρδιά» του Ημερολογίου και καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου.
Οι δύο προσκυνητές το 1914 ήταν νέοι (ο Καζαντζάκης 31 και ο Σικελιανός 30 ετών) και από το οδοιπορικό τους στο Άγιον Όρος φαίνεται ότι είχαν τεράστια αντοχή, αν κρίνει κανείς από τις, λίγες σχετικά, ώρες που αναφέρει ο Ν.Ζ. ότι χρειάστηκαν για να πάνε από τις Καρυές (την πρωτεύουσα του Αγίου Όρους) στο κάθε Μοναστήρι ή Σκήτη.
Επισκέφτηκαν και τα 20 Μοναστήρια από τα βόρεια (Κωνσταμονίτου, Ζωγράφου, Χιλιανδαρίου και Εσφιγμένου) μέχρι τα νότια (Μεγίστη Λαύρα Αγίου Παύλου) καθώς και Σκήτες και Κελιά στα νότια της Χερσονήσου μέχρι και τα Κατουνάκια. Περπάτησαν εκατοντάδες χιλιόμετρα τις 37 μέρες που έμειναν στο Άγιον Όρος.
Ο Ν.Κ., διαμένοντας σε διάφορα Μοναστήρια διατυπώνει τις σκέψεις. Σταχυολογώ κάποιες από αυτές:
«Φτάνομε στην (Μονή) Ιβήρων. Μεγαλοπρέπεια. Τι θεία στιγμή όταν στον εξώστη είδαμε τη θάλασσα ηχήεσσα και το φεγγάρι. Τώρα το φεγγάρι αληθινά τελεί τον προορισμό του. Φωτίζει τα αιώνια» (σελ.7).
«Το πέλαγος από τον Πύργο του (Μονής) Σταυρονικήτα. Το θείον τόξο τεντωμένα με τα νευρά της δύναμής μου» (σελ.11).
«Στου (Μονής) Διονυσίου αν προσκυνήσεις με πίστη, σαν ανθόνερο θα νοιώσεις να σε περιλούει» (σελ.21).
«Στο παρεκκλήσι (Μονής Παντοκράτορα) ασκητές με δέλτο: Άγιος Σάββας = «όστις σώμα ενίκησεν, ούτος φύσιν ενίκησεν, ο δε φύσιν νικήσας, υπέρ φύσιν εγένετο» (σελ.29).
«Ο Χριστός ακόμα ζωοποιεί τους πιστούς. Μόλις αγγίξει ανθρώπους άξεστους και κτηνώδεις τους μεταμορφώνει» (σελ.32).
«Να ζούμε την αιωνιότητα κάθε μεγάλη στιγμή. Να λάβομε ιδέα του χρόνου εντελώς διαφορετική. Η αιωνιότητα και η αθανασία=κάθε ανώτατη στιγμή» (σελ.37).
«Στον αγιασμό αξημέρωτα. Τι δροσιά στο μέτωπο και στη σκέψη το ράντισμα» (σελ. 41).
«Πρωί. Ξεκινούμε για τον Άθω. Θαυμάσια μέρα. Γκρεμοί, η θάλασσα ήσυχη, τα νησιά (Ίμβρος, Σαμοθράκη, Λήμνος) ωραία σαν απάνω από τον ορίζοντα, σταυροί στο δρόμο, έλατα υψηλά και η κάθε κορυφή σαν δόρυ» (σελ.49)
«Πρέπει με νόημα να κοιτάζομε τη φύση» (σελ.76).
Στο τέλος του Ημερολογίου ο Ν.Ζ. παραθέτει αποσπάσματα από Πατέρες της Εκκλησίας, ακόμα και από την Ακολουθία της Θείας Μεταλήψεως!
Το προσκύνημα του Νίκου Καζαντζάκη και του Άγγελου Σικελιανού ολοκληρώθηκε στις 23 Δεκεμβρίου.
Μετά την έξοδό τους από το Άγιον Όρος ο Ν.Ζ. γράφει στο Ημερολόγιό του:
«Το πνευματικό μας προσκύνημα στο Άγιον Όρος. Πως εζήσαμε τη ράτσα μας, πως υψώσαμε την ψυχή, πως εχαιρετίσαμε τη ζωή που υψώνεται σαν σαϊτα της θείας χάρης προς τα ουράνια» (σελ.98).
Στο άρθρο αυτό, όπως προανάφερα, επικεντρώθηκα στα σημεία, στο Ημερολόγιο του Ν.Ζ. που πιστεύω, ότι σε εκείνη την περίοδο της πολυκύμαντης ζωής του, είχαν τη μεγαλύτερη σημασία γι’ αυτόν. Δεν πρόκειται, φυσικά, για μια ολόπλευρη εξέταση ούτε και κριτική του μικρού, αλλά πολύ ενδιαφέροντος αυτού βιβλίου.
Αυτό είναι έργο των ειδικών. Αξίζει, όμως, το Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη να προχωρήσει σε δεύτερη έκδοση του βιβλίου (και με πολύ περισσότερα από τα 500 αντίτυπα της πρώτης) ώστε να γίνει κτήμα τόσο εκείνων που έχουν πάει για προσκύνημα και είναι εξοικειωμένοι με το Άγιον Όρος όσο και εκείνων που δεν έχουν πάει.
*Ο Μανόλης Γ. Δρεττάκης είναι πρώην: αντιπρόεδρος της Βουλής, υπουργός και καθηγητής της ΑΣΟΕΕ.