Μια σπουδαία μορφή του Ρεθύμνου και Ηρακλείου έφυγε πλήρης ημερών.
Ο βιβλιοπώλης και εκδότης Στέλιος Χαλκιαδάκης.
Και εκείνος, όπως και άλλοι διωγμένοι, ξεκίνησαν και άνοιξαν βιβλιοπωλεία, μετά τον Εμφύλιο. Πολλοί ήταν δάσκαλοι που δεν διορίστηκαν ποτέ. Ανάμεσά τους και ο Στέλιος Χαλκιαδάκης, ένας σπουδαίος άνθρωπος και Μαικήνας του βιβλίου.
Το σπουδαιότερο βιβλιοπωλείο και Τυπογραφείο που λειτούργησε μεταπολεμικά στην πόλη του Ηρακλείου και ως εκδοτικός οίκος “Κνωσός” ήταν το δικό του, στην οδό Εβανς 29.
Ο ιδιοκτήτης τους, Στέλιος Χαλκιαδάκης, γεννήθηκε το 1926 στις Ατσιπάδες Ρεθύμνου και τέλειωσε το πρακτικό Γυμνάσιο Αρρένων Ρεθύμνου.
Ευτύχησε να έχει σπουδαίους γονείς, τον αγωνιστή των εθνικών αγώνων παπά Μανώλη και τη σπουδαία μάνα, την Αγάπη. Το 1943 γράφτηκε στην Παιδαγωγική Ακαδημία Ηρακλείου, μεσούσης της Κατοχής, ενώ ταυτοχρόνως οργανώθηκε στην Εθνική Αντίσταση, στο ΕΑΜ. Η φοίτηση των Γυμνασίων και της Ακαδημίας γινόταν εντός του ναού του Αγ. Μηνά. Συνελήφθη από τους Γερμανούς, όταν ρίχτηκαν αντιστασιακές προκηρύξεις από τον χώρο του γυναικωνίτη εντός του κυρίως ναού, υπέστη βίαιη ανάκριση και κακοποιήθηκε από τους Ναζί.
Μετά την απόκτηση του πτυχίου του το 1945, επέστρεψε στο Ρέθυμνο και διηύθυνε το βιβλιοπωλείο του δασκάλου και αδελφού του, Γιάννη, που δεν διορίστηκε και αυτός ποτέ, λόγω συμμετοχής και δράσης του στο ΕΑΜ. Ήταν ο ιδιοκτήτης της εφημερίδας “Ρεθεμνιώτικα Νέα” και του Creta Channel T.V.
Ο Στέλιος Χαλκιαδάκης, μετά τη στρατιωτική του θητεία, το 1952 επέστρεψε στο Ηράκλειο και άνοιξε βιβλιοπωλείο, κατ’ αρχήν στην οδό Έβανς και Αβέρωφ γωνία, εκ του μηδενός. Αυτοδημιούργητος, όπως ο ίδιος αφηγείται σε στενούς συνεργάτες του, ξεκίνησε με ένα βαρέλι λάδι που του έδωσε ο ιερέας, παπα- Μανώλης, πατέρας του, γιατί λόγω κοινωνικών φρονημάτων εμποδίστηκε να διοριστεί ως δάσκαλος. Εκείνο που τον διέκρινε ήταν η οξυδέρκεια και διορατικότητά του, καθώς και η αγάπη του για τη λογοτεχνία, την επιστήμη και την έρευνα, λόγω των σπουδών του στην Παιδαγωγική Ακαδημία Ηρακλείου.
Εξ αρχής, διαπιστώνει ότι υπήρχε η πρακτική της διακίνησης των βιβλίων και των βοηθημάτων, να τα προμηθεύονται τα βιβλιοπωλεία από την Αθήνα, αλλάζοντας τη διακίνηση να γίνεται τώρα από το βιβλιοπωλείο του. Παραλλήλως, το 1957 επέκτεινε τις εργασίες, αφού μεταφέρθηκε στην οδό Έβανς 50, με βιβλιοδεσία και με τεχνίτη βιβλιοδέτη τον Γιάννη Ιωαννίδη, που είχε κάνει ειδικές σπουδές στο Παρίσι.
Με τη διορατικότητα που τον διέκρινε μετέφερε το βιβλιοπωλείο και βιβλιοδετείο στην οδό ΄Εβανς 29, όπου το 1963 οργάνωσε στον ίδιο χώρο σύγχρονο τυπογραφείο, από τα πιο οργανωμένα της εποχής και αυτόματο πιεστήριο τύπου Χαϊδελβέργης (Μουδατσάκης Δ.Ν., Τα τυπογραφεία του Ηρακλείου, Τυποκρέτα, Ηράκλειο 2005, σ. 206), για έντυπα όλων των τύπων, βιβλία και περιοδικά. Σ’ αυτά τυπώθηκαν οι πρώτες μεταφράσεις των Τούρκικων Αρχείων του Νικολάου Σταυρινίδη.
Το 1972, ο Χαλκιαδάκης άνοιξε υποκατάστημα στην οδό Σουλτάνη 8, στην Αθήνα, και εκδοτικό οίκο, με την επωνυμία “Κνωσός”. Αρχίζει πλέον να επιδίδεται στην έκδοση σχολικών βοηθητικών βιβλίων, όλων των τάξεων του Δημοτικού, Γυμνασίου και Λυκείου, με διακίνηση σ’ όλη την Κρήτη και πανελλήνια.
Τοιουτοτρόπως, το βιβλιοπωλείο του Ηρακλείου γίνεται, κατ’ αρχάς, στέκι των δασκάλων και των καθηγητών, όχι μόνο για την αγορά βιβλίων και για την έκδοση, αλλά και συζητήσεων. Λόγω των δημοκρατικών απόψεων με τις οποίες εμφορείται ο Στέλιος Χαλκιαδάκης, το βιβλιοπωλείο της οδού Έβανς καθίσταται πέρασμα αντιστασιακών της Κατοχής, όπως του καπετάν Βασίλη Κωνιού, του καπετάν Μιχάλη Σαμαρίτη, καπετάνιου του ΕΛΑΣ, Νικόδημου Κριτσωτάκη, Γιώργη Δαφέρμου, ομαδάρχη του ΕΛΑΣ, Γιάννη Χρονάκη κ. ά.
Γι’ αυτούς τους λόγους, την περίοδο της Δικτατορίας το βιβλιοπωλείο, από τις Αρχές Ασφαλείας, μπαίνει στον πίνακα απαγόρευσης προσέγγισης για τους δημοσίους υπαλλήλους.
Με τη μεταπολίτευση, αρχίζει τις εκδόσεις επιστημονικών βιβλίων, όπως του Μιχάλη Κασσωτάκη την “Επιτομή Αρχαίας Γραμματολογίας” και τη “Λατινική Γραμματική”, του Γιώργη Ξαγοραράκη την “Άλγεβρα”, του Κωστή Στεφανάκη το “Λατινικό Συντακτικό” και του Άγγελου Κούρκουλου την “Επιπεδομετρία’’ και “Στερεομετρία’’. Επίσης, του Α. Κριάρη δύο τόμους με τις “Αθιβολές” της Κρήτης, του Νικολάου Σταυρινίδη “Η τελευταία περίοδος πολιορκίας του Μεγάλου Κάστρου”.
Του Μοναχού του Αγ. Γεωργίου Επανωσήφη Μαμουγιώργη το εικονογραφημένο χειρόγραφο “Ψαλτήρι”. Μια σειρά πέντε βιβλία ζωγραφικής του Λάζαρου Ουσταμπασίδη. Δύο βιβλία της γνωστής λαογράφου Ειρήνης Παπαδάκη, “Λόγια του Στειακού λαού” και “Στειακός ριμαδόρος”. Ξενόγλωσσα βιβλία, όπως του Ragovin “Creta Mantinades” και “Greek songs”.
Tαυτοχρόνως, ειδικά από το 1977, το βιβλιοπωλείο γίνεται σημείο συνάντησης λογοτεχνών και λαογράφων, όπως του Βαγγέλη Γρατσέα, του οποίου και εξέδωσε έξι βιβλία, μυθιστορήματα: Χαλαουΐα, Ο βαρκάρης του Κάστρου, Στην Όαση της Σίουα, Η πείνα, Η Σάμια, Τριλογία φρίκης.
Του Κωστή Φραγκούλη, ένα βιβλίο την “Κατσιφάρα”, του Νίκου Τζερμιαδιανού δύο ποιητικές συλλογές, “Ο άνθρωπος με το ανθισμένο στάχυ” και “Τραγούδια σ’ ένα ηλιοτρόπιο”. Του δημοσιογράφου Σταύρου Σταυρακάκη, το “Ρωμιός είναι, βαράτε τον”. Της καθηγήτριας Αικατερίνας Αεράκη επτά βιβλία ποίησης. Ακόμα, του Μιχάλη Αγγελάκη το “Εν πλω”, “Αποσπερίδες” του Μ. Τσικαλάκη. Του Δημήτρη Παπαδάκη, δασκάλου, δεκατρία βιβλία Τοπικής Ιστορίας, από τα οποία το “Βροντήσι” στα αγγλικά, γαλλικά και γερμανικά. Του Εμμανουήλ Κοντογιάννη, επίσης, τέσσερα λαογραφικά βιβλία.
Αλλά και συγγραφέων εκτός Ηρακλείου και Κρήτης έχουν εκδοθεί βιβλία, όπως του Νίκου Νιουράκη “Ταξιδεύοντας στη Σοβιετική Ένωση”, του Γ. Καψάλη “Ο Ρόμελ έπεσε στην Κρήτη”, του Χρ. Σαλάτα, του Α. Σταύρου, του Στάθη-Λέφα κ.ά. Εξέδωσε, επίσης, βιβλία, άτλαντες, αριθμούς με κύβους, θέματα και σχέδια, εκθέσεις για το Νηπιαγωγείο και το Δημοτικό Σχολείο.
Προσωπικά, ευτύχησα να εκδοθούν από τις εκδόσεις “Κνωσός” τριάντα βιβλία, από τα οποία επτά είναι ποιητικές συλλογές, δεκαοκτώ βιβλία-μαρτυρίες αγωνιστών της Αντίστασης. Μελέτες, όπως “Η Νεοκρητική Λογοτεχνική Σχολή”, “Ψυχογραφία στην ποίηση του Δημάκη”, “Η Μάχη της Κρήτης και το Μεσανατολικό ζήτημα”, “Φωτίου Θεοδοσάκη, Μαρτυρολόγιο”.
Η διδακτορική διατριβή “Εκκλησία και Αντίσταση”, μελέτη για τον αγωνιστή κατά της Δικτατορίας πρωτοπρεσβύτερο Γεώργιο Πυρουνάκη. Ακόμα και μεταφράσεις μαρτυριών των αγωνιστών της Αντίστασης, όπως “Kapetan Pantuwas”.
Πρωτοβουλία σημαντική του Χαλκιαδάκη ήταν επίσης η αναβάθμιση των βιβλιοπωλείων του Ηρακλείου. Το 1957 ιδρύθηκε ο Σύλλογος Βιβλιοχαρτοπωλών Ηρακλείου, στον οποίο υπήρξε Γραμματέας και από το 1965 έως το 1995 Πρόεδρος, καθιερώνοντας εκθέσεις βιβλίου στην πόλη, εργαζόμενος για την επίλυση των προβλημάτων του κλάδου.
Η συνδικαλιστική του προσπάθεια για την επίλυση, γενικώς, των προβλημάτων του βιβλίου υπήρξε πανελλήνια. Το 1974 εξελέγη μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Εκδοτών Βιβλιοπωλών (Π.Ο.Ε.Β.) και από το 1979, για δώδεκα χρόνια, ως το 1990, Πρόεδρος, καθιερώνοντας Πανελλήνιες Εκθέσεις βιβλίου στην Αθήνα και το εξωτερικό. Έργο δικό του θεωρείται η μόνιμη στέγη της Π.Ο.Ε.Β. στην οδό Θεμιστοκλέους 73 και του Συλλόγου βιβλιοπωλών Αττικής, καθώς και η καθιέρωση του ISBN, του Διεθνούς αριθμού πάνω στα βιβλία για τα πνευματικά δικαιώματα των συγγραφέων.
Το βιβλιοπωλείο έκλεισε το 1995. Λόγω και του θανάτου του γιου του, Μανώλη, ο ίδιος μετακόμισε και ζούσε στην Αθήνα σε βαθύ γήρας, στην οδό Θεμιστοκλέους 50, όπου υπάρχει εκθετήριο των εκδόσεών του, τις οποίες διαχειρίζεται η εγγονή του, Όλια Γαλενιανού.
Η περίπτωση του Χαλκιαδάκη, με το βιβλιοπωλείο και τις εκδόσεις “Κνωσός” θεωρείται ότι είναι πρωτοποριακή και μοναδική στο χώρο του βιβλίου, της πνευματικής και λογοτεχνικής κίνησης πολλαπλά, με εκδόσεις εκατόν είκοσι βιβλίων πάνω από σαράντα ερευνητών και λογοτεχνών. Ένα σύνολο βιβλίων που καλύπτει τη λογοτεχνία, τη λαογραφία, την ιστορία και την τοπική ιστορία, την επιστημονική έρευνα, ακόμα και τα βοηθήματα για το δημοτικό σχολείο.
Πρωτοποριακό για την εποχή ήταν το βιβλιοπωλείο και ως χώρος και στέκι λογοτεχνών και διανοουμένων, λαογράφων, καθηγητών και δασκάλων. Ως εκδοτικός οργανισμός λογοτεχνικών, λαογραφικών και επιστημονικών βιβλίων, μάλιστα ιδιωτικής πρωτοβουλίας, θεωρείται, επίσης, πρωτοποριακός. Γιατί αργότερα έκαμαν την εμφάνισή τους οι Εκδόσεις της Βικελαίας καθώς και οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις.
Πολύτιμη και ανεκτίμητη υπήρξε, λοιπόν, η προσφορά του Στέλιου Χαλκιαδάκη για την ανάπτυξη των Γραμμάτων και της Λογοτεχνίας στην Κρήτη αλλά και Πανελλήνια, σαράντα πέντε ολόκληρα χρόνια. Με την επισήμανση ότι εξέδιδε τα βιβλία, χωρίς να ζητά από τους συγγραφείς πληρωμή για την έκδοση των βιβλίων τους. Η έκδοση γινόταν δωρεάν και η απόσβεση του κεφαλαίου, αν και όποτε γινόταν, από τις πωλήσεις βιβλίων.
Να τονίσουμε ξεχωριστά την Προφορική Ιστορία, την πιο σύγχρονη μορφή ιστορίας, που ξεκινήσαμε με τον Χαλκιαδάκη, πρωτοποριακά το 1977, όταν δεν υπήρχε ακόμη ως επιστήμη στην Ελλάδα, όπου έφτασε είκοσι χρόνια αργότερα, το 1997.
Ως μαρτυρίες, μάλιστα, των αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης στην Κρήτη, με αίτημα για την αναγνώριση και της εκτός νόμου ΕAMικής Αντίστασης, γεγονός που επέφερε και στους δυο μας δεκαοκτώ δίκες, σε Πρωτοδικεία, Εφετεία και Αναιρέσεις στον Άρειο Πάγο. Όταν και αυτή ακόμα η Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, χρόνια αργότερα, σε συνθήκες πιο ομαλές, δεν δεχόταν να εκδώσει βιβλία του είδους, όπως τη μαρτυρία του μεγάλου αγωνιστή και σαμποτέρ του αεροδρομίου Ηρακλείου Κωστή Πετράκη, σε έτοιμη μετάφραση, από Άγγλο ελληνιστή, στα αγγλικά και του καπετάν Μιχάλη Σαμαρίτη, καπετάνιου του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ.
Πολύ μεγάλη, λοιπόν, η προσφορά του βιβλιοπωλείου Χαλκιαδάκη και των εκδόσεών του “Κνωσός”. Προσφορά με όραμα, προσφορά όχι μόνο οικονομική αλλά και ψυχική, με διώξεις, ρίσκο και πολλαπλούς κινδύνους.
Προσωπικά, όπως και οι άλλοι εν ζωή λογοτέχνες και συγγραφείς τού είμεθα ευγνώμονες. Η πόλη του Ηρακλείου, το Ρέθυμνο, η Κρήτη και όχι μόνο, πανελλήνια, γεραίρονται, υπερηφανεύονται για όσα προσέφερε στα Γράμματα το βιβλιοπωλείο Χαλκιαδάκη και οι εκδόσεις “Κνωσός”. Προσφορά με όραμα, όχι μόνο οικονομική, αλλά και ψυχική, με ρίσκο και πολλαπλούς κινδύνους.
Είναι ευγενική προσφορά ενός σύγχρονου Μαικήνα, είδος που τόσο απουσιάζει σήμερα, και μάλιστα χωρίς να περιμένει ανταπόδοση. Η πόλη του Ηρακλείου και του Ρεθύμνου, αλλά και οι πνευματικοί του φορείς έχουν χρέος να τον τιμήσουν, αν και ο ίδιος δεν το ζήτησε ποτέ. Προσωπικά του είμαι ευγνώμων για όσα μου έδωσε, για όσες διώξεις περάσαμε και όσα πράξαμε μαζί, για την ελευθερία του λόγου και της έκφρασης.
Εύχομαι καλό του ταξίδι, κοντά στην αγαπημένη του γυναίκα, την Ελένη, και τον λατρεμένο του γιο τον Μανώλη. Στα παιδιά του, Αγάπη και Τίτο, τα εγγόνια και τους λοιπούς συγγενείς του εκφράζω τα βαθιά συλλυπητήρια μου και εύχομαι την εξ ύψους παρηγορία. Ας είναι ελαφρύ το χώμα της πόλης του Ρεθύμνου που θα τον σκεπάσει.
* Ο Αντώνης Σανουδάκης-Σανούδος είναι καθηγητής Ιστορίας της ΠΑΕΑΚ