Πέρασε ένας χρόνος από τότε που έφυγε από τη ζωή ο αείμνηστος Θεοχάρης Δετοράκης, ο διακεκριμένος και καταξιωμένος καθηγητής, ιστορικός, συγγραφέας. Η απουσία του είναι ήδη αισθητή στον επιστημονικό και ακαδημαϊκό κόσμο, στους καθηγητές και φοιτητές της φιλολογίας, και στους ανθρώπους της Κρήτης και ιδιαίτερα του Ηρακλείου. Θα θυμούνται πάντα τις σπουδαίες διαλέξεις του Θεοχάρη, στις οποίες ο πηγαίος λόγος του όχι μόνο έθελγε αλλά και δίδασκε το ακροατήριο.
Ο Θεοχάρης Δετοράκης υπήρξε ένας ολοκληρωμένος επιστήμονας και άνθρωπος, homo universalis, κατά τη φιλολογική έκφραση, που συνδύαζε με τρόπο δημιουργικό και θαυμαστό την επιστημονική, συγγραφική και εκπαιδευτική δραστηριότητα, με το ήθος, τη σεμνότητα και την ευγένεια.
Το πλούσιο συγγραφικό έργο του, συγγράμματα και πολυάριθμες μελέτες, απαύγασμα του μόχθου και της άοκνης έρευνας στη διάρκεια μιας ολόκληρης ζωής, θα αποτελεί πάντα μια πολύτιμη παρακαταθήκη. Κυρίως σε δυο τομείς αφιέρωσε με ζήλο και αγάπη την επιστημονική και συγγραφική του δραστηριότητα, στη βυζαντινή φιλολογία και στην ιστορία της Κρήτης.
Για την Κρήτη και τους αγώνες των Κρητικών για την ελευθερία, κυρίως για τις περιόδους της Βενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας, είναι πολλά και αξιοθαύμαστα τα βιβλία του, οι μελέτες και τα κείμενά του, στα οποία ξεχειλίζει η αγάπη του για την Κρήτη, αλλά συχνά και ο πόνος του γι’ αυτά τα θλιβερά συνεχή 700 χρόνια αδυσώπητης σκλαβιάς και δυστυχίας του κρητικού λαού.
Το βιβλίο του Ιστορία της Κρήτης έγινε το προσφιλές ανάγνωσμα. Όταν το διαβάζει κανείς, νιώθει σαν να διαβάζει μυθιστορηματική διήγηση. Με λόγο γλαφυρό, ουσιαστικό, με καλλιέπεια και λογοτεχνική αξία.
Ανάμεσα στα πολυάριθμα έργα του ξεχωριστή θέση έχουν τα Βενετοκρητικά Μελετήματα και τα Νεοκρητικά Μελετήματα. Είναι πραγματικά ανθοκήπια, όπου μπορεί κανείς να βρει μελέτες και άρθρα για πλείστα θέματα, φιλολογικά, ιστορικά, λαογραφικά, σχετικά με την Κρήτη.
Είναι εντυπωσιακό το πλήθος των Προλόγων του σε διάφορα βιβλία. Και μόνο το γεγονός ότι πολλοί συγγραφείς επεδίωκαν να κοσμήσει την έκδοση του βιβλίου τους ένας πρόλογος του Θεοχάρη Δετοράκη, δείχνει την αναγνώριση και το κύρος του καταξιωμένου επιστήμονα.
Στον Πρόλογό του στον συλλογικό τόμο Το Μαλεβίζι στην Επανάσταση του 1821 (σε έκδοση του Δήμου Γαζίου), γράφει: «Ως συγγραφέας της ιστορίας της Κρήτης και περισσότερο ως Κρητικός, που αφιέρωσα τις μικρές δυνάμεις μου στην έρευνα και στη μελέτη της ιστορίας και του πολιτισμού της, αισθάνομαι ιδιαίτερη συγκίνηση και χαρά, όταν κεντρικό και πρωτεύον θέμα των εκδηλώσεων είναι η ανάδειξη της τοπικής ιστορίας. Η ιστορία είναι το μέγιστο συλλογικό μάθημα ενός λαού. Δεν είναι μόνο καταγραφή γεγονότων και κριτική προσώπων και πράξεων. Είναι κυρίως μάθημα ζωής και συνείδηση εθνικής αυτογνωσίας».
Ο Θεοχάρης Δετοράκης υπήρξε πρωτίστως ένας αφοσιωμένος ερευνητής.
Το ερευνητικό του πνεύμα ήταν ασίγαστο και τον ωθούσε να τολμά να καταπιάνεται με ποικίλα θέματα, ακόμη κι αν αυτά παρουσίαζαν δυσκολίες και ανυπέρβλητα προβλήματα. Έτσι, π.χ., σε ένα από τα τελευταία βιβλία του, τον Ακάθιστο Ύμνο, γράφει στον Πρόλογο: «Παρά ταύτα, “nihil parvum in litteris”.
Η φιλολογική περιέργεια είναι γοητευτική ενασχόληση με τα γράμματα και πάντοτε αναζητεί λύσεις των προβλημάτων και νέες απαντήσεις σε παλαιά ερωτήματα, και, όπως προσφυώς έγραψε ο Ψελλός, καί ἐξ ἀκάνθης ῥόδα πειρᾱται τρυγᾱν καί ἐκ πέτρας ἀρύειν ὓδατα».
Αξέχαστε εκλεκτέ φίλε Θεοχάρη, «τον αγώνα τον καλόν ηγώνισαι, τον δρόμον τετέλεκας, την πίστιν τετήρηκας, απόκειταί σοι ο της δικαιοσύνης έπαινος».
Αιωνία η μνήμη σου, θα σε θυμόμαστε, διατηρώντας πάντα τον θαυμασμό και την ευγνωμοσύνη.