Ήταν Οκτώβρης του 1878. Ο Σουλτάνος Αμπντουλ Χαμίντ ο Β’ παραχωρεί σειρά προνομίων στους χριστιανούς υπηκόους του της Κρήτης, σε συνέχεια του Οργανικου Νόμου του 1868, τα οποία ισοδυναμούσαν ουσιαστικά με την παροχή καθεστώτος ημιαυτονομίας στο νησί μας. Όλα αυτά γίνονται με την συνθήκη της Χαλέπας, που υπογράφτηκε την προαναφερόμενη ημερομηνία στο ομώνυμο προάστειο των Χανίων. Πολλά ήταν τα επαναστατικά κινήματα κατά του Τούρκου δυνάστη τα οποία αιματοκυλούν συνήθως το νησί μας. Τα γεγονότα του 1770 μαζί με τις επαναστικές εξεγέρσεις του 19ου αιώνα, είναι η μεγαλύτερη μαρτυρία.
Εχουμε την Επανάσταση του 1821, του 1866 και του 1897. Το πνεύμα της Αντίστασης προς τους κατακτητές εμψύχωνε ο κοινός σκοπός. Μολονότι η στάση των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής απέκλειε κάθε ελπίδα συμβολής στην απελευθέρωση, οι σκλαβωμένοι Κρήτες με απαράμιλλη γενναιότητα, εξακολούθησαν τις προσπάθειες κατάλυσης της Οθωμανικής κυριαρχίας και της Ένωσης του νησιού με την Ελλάδα. Η συμφωνία της Χαλέπας θα μπορούσε να δώσει μία ελπίδα ειρήνης, αλλά τα πνεύματα ήταν ιδιαίτερα οξυμμένα.
Την επομένη της υπογραφής της συνθήκης εκδηλώνονται αλυσιδωτές εξεγέρσεις και εκατέρωθεν επιθέσεις. Κανείς δεν έχει περιγράψει καλύτερα από το Νίκο Καζαντζάκη το κλίμα μίσους που χαρακτήριζε τα χρόνια του τέλους του 19ου αιώνα στην Κρήτη. Κάποια μέρα διαδόθηκε η είδηση ότι οι χριστιανοί σε ένα χωριό στο εσωτερικό του νησιού είχαν σκοτώσει έναν υψηλόβαθμο Τούρκο, έναν Αγά.
Ο κόσμος του Μεγάλου Κάστρου πληροφορήθηκε αμέσως ότι τα αντίποινα θα είχαν ως στόχο τους αθώους που ζούσαν στην πόλη. Και πράγματι οι Τούρκοι έκλεισαν τις τέσσερις πύλες του Ηρακλείου, σκότωσαν πολλούς χριστιανούς και για να δώσουμε ένα παράδειγμα, κρέμασαν τρεις άνδρες σ’ ένα από τα πλατάνια της κεντρικής πλατείας των λιονταριών, στην πόλη μας.
Την επομένη του απαγχονισμού, ενώ τα κορμιά ακόμα αιωρούνταν στα κλαδιά του δέντρου, ο πατέρας του Καζαντζάκη, οδήγησε τον μικρό του γιο στα ριζά του πλατάνου: “Κοίταξε, του είπε, όσο θα ζεις, αυτοί οι κρεμασμένοι, δεν θα πρέπει να χαθούν απ’ τη ματιά σου’.
Το παιδάκι ρωτά στη συνέχεια “ποιός τους σκότωσε;”. Ο πατέρας απαντά: “η ελευθερία. Προτρέπει τον μικρό να γονατίσει σε ένδειξη σεβασμού. Ο μικρός προσπάθησε να το σκάσει, αλλά ο πατέρας του τον πήρε αγκαλιά και τον ανάγκασε να φιλήσει τα κρύα σαν μάρμαρο πόδια των εκτελεσθέντων. “Ετσι θα συνηθίσεις” του είπε ο πατέρας. Εύκολα καταλαβαίνει κανείς πόσο οξυμμένο είναι το πολιτικο κλίμα στην Κρήτη τον Ιούνιο του 1884 όταν ο νεαρός Halbherr αποβιβάζεται στο Ηράκλειο.
Τέτοιες μέρες, λίγο πριν έρχονται στο φως οι πρώτες μινωικές αρχαιότητες πιο συγκεκριμένα το 1878-79 από έναν συλλέκτη αρχαίων τον Μίνωα Καλοκαιρινό. Είχε ο ίδιος καταφέρει να συγκεντρώσει μια πολύ ενδιαφέρουσα συλλογή, σκάβοντας στο λόφο του Κεφαλά, όπου πιθανότατα υψωνόταν το ανάκτορο του Μίνωα, του πρώτου θαλασσοκράτορα της ιστορίας. Πολλά απ’ αυτά τα ευρήματα παρέμειναν στην πόλη μας, ενώ άλλα είχαν δωρηθεί από τον ίδιο τον Καλοκαιρινό σε διάφορα μουσεία της Ευρώπης.
Θα επανέλθω όμως στον πατέρα του Νίκου Καζαντζάκη, τον Μιχαήλ Καζαντζάκη τον καπετάν Ψωμή όπως ο ίδιος ήταν γνωστός. Η εφημερίδα “ΙΔΗ” στην πένθιμο στήλη, της 18ης Δεκεμβρίου 1932, αναφέρεται στο θάνατο του Μιχαήλ Ν. Καζατντζάκη ως εξής: “Εξεμέτρησε το ζην, έγκριτον μέλος της κοινωνίας μας ο Μιχαήλ Ν. Καζαντζάκης πενθερός του φίλου κ. Μιχαήλ Σακλαμπάνη, δικηγόρου, και πατήρ του λογογράφου και συγγραφέως κ. Νίκου Καζαντζάκη.
Ο μεταστάς ηγαπάτο υπό συμπάσης της κοινωνίας μας. Ητο χαρακτήρ ευθύς. Αγωνισθείς μεταξύ των πρώτων κατά τους απελευθερωτικους αγώνας της Κρήτης, προσέφερεν πολλάς και ανεκτίμητους υπηρεσίας εις την πατρίδα. Την κηδείαν του γενομένην χθες το απόγευμα, επομένη του θανάτου του, παρηκολούθησεν αρκετός και εκλεκτός κόσμος. Συλλυπούμενοι θερμώς τους οικείους του μεταστάντος ευχόμεθα αυτοίς την εξ ύψους παραμυθίαν”.
Επιτάφιο λόγο προς τον νεκρόν, προσφώνησε ο αιδεσιμώτατος παπά Ιωάννης Μανιουδάκης, κάνοντας λόγο για τα ηρωικά του κατορθώματα κατά των Τούρκων, υπερ Πίστεως και πατρίδος μαζί με άλλους ήρωες συμπολίτες μας όπως: τον Γιαννίκο, τον Δημήτριο Βογιατζή, τον Ασηθιανό και τόσους άλλους ήρωας, προμάχους της ιστορίας. Ολα αυτά γίνονται παραμονές των εορτών των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς το 1932.
Το Μεγάλο Κάστρο τέτοιες μέρες παρουσιάζει ιδιαίτερη κίνηση. Ο Δήμαρχος Ανδρέας Παπαδόπουλος, ο οποίος εξελέγη χάρη στη μεγάλη δύναμη του πληθυσμού εξαιτίας των προσφύγων, εξασφαλίζει φαγητό για τους κρατούμενους των φυλακών, την δεύτερη μέρα των Χριστουγέννων.
Μεγάλη κίνηση επίσης παρουσιάζει το ναυτιλιακό γραφείο Αμαμπιλε Κόρπη, εξ αιτίας των αναχωρήσεων των ατμοπλοίων. Πλούσια συλλογή από φαρμακευτικά είδη οι Καστρινοί σίγουρα θα τα προμηθευτούν από το φαρμακείο του Εμμανουήλ Στυλιανού Ματζαπετάκη που εδρεύει στο Βαλιδέ Τζαμί. Γλέντι και αατελείωτο κέφι μέχρι το πρωί στη Μάντρα του Αττίκ. Πρόκειται για το γνωστό θέατρο Πουλακάκη. Μαζί με όσους διασκεδάζουν διακρίνεται και ο συγγραφέας Χορν.
“Επισκεφθτεί μας για να πεισθήτε”. Μ’ αυτό τον τρόπο το πολυκατάστημα της εποχής εκείνης καλούσε την πολυπληθή πελατεία του για να προμηθευτεί παιχνίδια, διαφόρων ειδών κάρτες, μπιμπελό, ανθοδοχεία, τσάντες, είδη γραφείων, είδη ζωγραφικής και άλλα μικροδώρα.
Το κατάστημα ανήκε στον Κωνσταντίνο Γ. Μανουσάκη. Τέλος στην περιοχή της Τάμπιας, σημερινό προάστιο της Αναλήψεως υπήρχε το ζυθοπωλείο – μεζεδοπωλείο του Χαράλαμπου Μουλιανάκη. Χαρακτηριστικό του οι καλοί πεντανόστιμοι μεζέδες και φυσικά η υπερβολική του καθαριότητα σε συνάρτηση με τις λογικές του τιμές.
Μεγάλο Κάστρο… αρχές της δεκαετίας του τριάντα. ήδη έχουν καταφτάσει οι πρόσφυγες στο νησί μας, στην πόλη μας, στα χωριά μας. Άνθρωποι καρτερικοί με υπεράνθρωπη θέληση, με προτερήματα που πιθανότατα έλειπαν από τους ντόπιους, με ακμαίο ηθικό και γερή κράση αφενός βάλθηκαν να ξαναφτιάξουν και να ανασυγκροτήσουν την κατεστραμμένη τους ζωή και αφετέρου προσέφεραν πολλά με τις γνώσεις τους την εμπειρία τους, με την κουλτούρα και τον πολιτισμό τους στον τόπο μας!