Βαριά η κληρονομιά που κουβαλά στους ώμους του ετούτος ο μήνας. Κάθε χρόνο τέτοια εποχή, η καρδιά μας επιστρέφει εκεί. Στον ιερό τόπο του μαρτυρίου. Στην κλειστή καγκελόπορτα, στους γύρω δρόμους και τα στενά. Στα λίγα στρέμματα ελεύθερης γης, όπου γραφόταν κάποτε η ιστορία μιας ολόκληρης γενιάς.
Η μεγάλη Εξέγερση του Πολυτεχνείου κατά της χούντας των συνταγματαρχών, τον Νοέμβρη του ’73, άφησε ανεξίτηλο το στίγμα της στις εξελίξεις μετά την πτώση της δικτατορίας και επηρέασε καταλυτικά, όσο λίγα γεγονότα, την πολιτική, κοινωνική, αλλά και την πολιτιστική ζωή του τόπου μας.
Ένα χρόνο μετά τη μεγάλη Εξέγερση, το 1974 κυκλοφόρησε κάποιο βιβλίο με τον τίτλο «Στα χελιδόνια του Νοέμβρη…», που περιείχε στίχους και κείμενα του λαού της Αθήνας, αφιερωμένα στα σκοτωμένα παιδιά της Εξέγερσης. Το βιβλίο αυτό συγκέντρωσε τα πρώτα αυθόρμητα καταγεγραμμένα ανθρώπινα συναισθήματα, αφιερωμένα στα ηρωικά παιδιά εκείνου του Νοέμβρη. Σ’ αυτά τα «χελιδόνια του Νοέμβρη», τα όμορφα «αποδημητικά πουλιά» του αγώνα, αναφέρεται και το βιβλίο. Η αυθόρμητη λαϊκή έκφραση συναντήθηκε με την ανθρώπινη ευαισθησία, σε μια κρίσιμη ιστορική στιγμή, αφήνοντας ακόμα ένα πολύτιμο ιστορικό αποτύπωμα.
Έπεσε και στα δικά μου χέρια ένα μεταχειρισμένο αντίτυπο αυτού του ιδιαίτερου βιβλίου, μέσω κάποιου βιβλιοπωλείου μεταχειρισμένων βιβλίων της Αθήνας. Έτσι, είχα την ευκαιρία, όχι μόνο να διαβάσω τις σκέψεις των ανθρώπων της Αθήνας εκείνης της εποχής και να αφουγκραστώ τους ήχους των συναισθημάτων τους, αλλά και να μυρίσω λίγο από το «άρωμα» της ιστορίας, που γράφτηκε σχεδόν μισό αιώνα πριν…
Τα κείμενα που υπάρχουν σε αυτό το βιβλίο, έχουν αντιγραφεί από τα σημειώματα που καρφίτσωνε ο λαός της Αθήνας στα λουλούδια με τα οποία γέμισε το Πολυτεχνείο, στην πρώτη επέτειο της σφαγής των φοιτητών, στις 17 Νοέμβρη του 1974. Διατηρήθηκε το στυλ των κειμένων όπως ακριβώς γράφτηκαν απ’ τους κάθε λογής ανθρώπους που τίμησαν τη μνήμη των αδικοχαμένων παιδιών. Ο αριθμός των κειμένων είναι τριπλάσιος απ’ αυτά που υπάρχουν σε αυτό το βιβλίο. Ξεχώρισα μόνο κάποια λίγα αποσπάσματα απ’ αυτά τα κείμενα, που μπορούσαν να χωρέσουν στις διαστάσεις ενός άρθρου.
Τον πρόλογο του βιβλίου και υπό τον τίτλο «Εκείνη τη νύχτα…», υπογράφει ο καθηγητής Γ.Ν. Παπαδόπουλος, με την αναφορά, «Αθήνα 26 Νοεμβρίου 1974». Διαβάζουμε κάποια αποσπάσματα από τον πρόλογο: «Στις 17 του Νοέμβρη 1973 έγινε το φονικό του Πολυτεχνείου. Και τα παιδιά δεν είχαν τη συμπαράσταση που τους έπρεπε απ’ το λαό της Αθήνας. Κι όμως, τα γεγονότα βάστηξαν τρεις μέρες. Κι ο πρόχειρος σταθμός τους φώναζε συνεχώς απελπισμένα. Βέβαια, πήγε ένα πλήθος 40-50.000 ανθρώπων. Μα ήταν λίγοι μέσα σε μια Αθήνα 2.500.000. Αρκετοί άκουγαν απ’ τα σπίτια τους την τραγική εκπομπή μέσα στη νύχτα… ξαπλωμένοι.
Τις γραμμές του βιβλίου των 64 σελίδων, συμπληρώνουν οι αναφορές των πολιτών:
«Ο αγώνας του Νοέμβρη ξεκινάει μακριά, απ’ τον αγώνα του Ρήγα και της Φιλικής Εταιρείας, το Κιλελέρ, την απεργία του ’23, τις απεργίες του ’36, τα ξερονήσια, το ΕΛΛΑΣ, το στρατό του Μάρκου, τα Ιουλιανά, το φοιτητικό κίνημα του ’72 – ’73. Μην κλαις, αγωνίσου». (Α.Σ.). «Σαν σήμερα στις 17 του Νοέμβρη 1973, όλοι εσείς αθάνατοι νέοι, σαν χθες 16 τ’ Αυγούστου 1974 ο δικός μας αδελφός στην Κύπρο. Όλων τα ιδανικά στο δικό σας αίμα». (Κώστας). «Στην άγνωστη αγωνίστρια που σκοτώθηκε σ’ αυτό το σημείο για να σωθώ εγώ. Δεν θα σε ξεχάσω ποτέ». (Στεφανίδης Κων/νος).
«Με το θαυμασμό μας και τις τύψεις μας γιατί έπρεπε να μπούμε εμείς μπροστά». (Μια μάνα). «Ξύπνα λαέ, για να αναστηθούν αυτοί που τώρα ίσως τους ζητάς να σε συγχωρέσουν». (Μ.Σ.). «Για σας που μας ανοίξατε τα μάτια και δώσατε πνοή για να ανέβουμε πιο ψηλά». (Μαρία Σ. Κρήτη). «Λυπάμαι που δεν έχω παιδιά, που όταν μεγαλώσουν να τους μιλήσω για σας, για ηρωικά παιδιά γενναία, που φέρατε τη λευτεριά με το ίδιο το αίμα σας». (Ρίτα). «Ουρανοί, θάλασσα, γη και λαός, δεχτείτε τον πρώτο χαμό των βλασταριών σαν θυσία και μήνυμα παλικαριών για μια δίκαιη και λεύτερη ζωή». (Γραμμένο ανορθόγραφα από κάποιον αγράμματο).
«Στα μπράτσα παίρνουν τ’ όνειρο/ στον ήλιο το σηκώνουν/ βαθιές οι ρίζες για να βγουν/ για να κοπούν ματώνουν». (Α. Λυκαυγής – Κύπριος ποιητής). «Η γης που κρυφά απ’ το λαό σας δέχτηκε, θα πλαντάξει, θ’ ανοίξει τα μητρικά της σπλάχνα μια μέρα και θα βγείτε, φωτιές που θα κάψουν τους δολοφόνους του κόσμου». (Ο πατέρας). «Έλληνες, πρέπει ένα φόρο τιμής να δώσουμε όλοι στα παιδιά της θανής, εκείνης της νύχτας της Παρασκευής». (Ιζαμπέλλα Ν.). «Είναι λίγα τα χρόνια της ζήσης μας για να τιμούμε τη μνήμη σας». (Σ.Θ.). «Στον Διομήδη Κομνηνό, το αδικοσκοτωμένο αγόρι που έπεσε για μας όλους, λίγα λουλούδια με την αιώνια θύμησή μας». (Μια μάνα).
«Με συγχωρείς φίλε…». (Ένας φαντάρος). «Θαρρώ ήταν τρεις παρά πέντε η ώρα, η μαύρη και κακή, μα στους αιώνες των αιώνων θα παραμένει ιστορική. Κάθε χρονιά μια τέτοια ώρα Νοέμβρη στα 17, θα κατεβαίνουμε ως τώρα μ’ άνθη, δάκρυα και χαρά». (Ένας ταξιτζής). «Διαβάτη μην ξεχνάς…». (Ένας ξένος). «Σεις ποιητές, καιρός να κάψετε τα ποιήματά σας, τα δεκαοκτάχρονα παιδιά ‘καναν τη ζωή τους ποίημα και είπαν με ψυχή αυτό που χρόνια προσπαθούσατε να πείτε εσείς με λόγια». (Δήμητρα). «Λίγα λουλούδια γι’ αυτούς που έκαναν αυτό που δεν είχαμε το θάρρος να κάνουμε εμείς». (Μαθητές).
«Σε σένα που τα μάτια σου σφαλάς και στο χαμό πηγαίνεις». (Μαθήτρια της Δ΄ τάξης). «Οι ιδέες δεν σκοτώνονται, ορθώνονται, νικάνε. Το Πολυτεχνείο ζει». (Η.Β. Μαθητής 10 χρόνων). «Στην κραυγή σας δεν ήρθα, δείλιασα. Τώρα το θυμάμαι και ντρέπομαι, αθάνατοι συγχωρήστε με». (Ένας πολίτης).
«Δεν σας τιμώ με λουλούδια, μα με τον όρκο ότι θα συνεχίσω τον αγώνα που αρχίσατε». (Ένας φοιτητής). «Αγόρι, δεν σε κλαίμε, μονάχα σε ζηλεύουμε, τιμή και δόξα της γενιάς σου, ήλιε της λευτεριάς μας». (Venice 17 Νοέμβρη 1974). «Παιδιά του Πολυτεχνείου. Ξανάρχομαι κοντά σας μετά από ένα χρόνο. Ήμασταν και πέρσι μαζί. Τρία μερόνυχτα. Γύριζα δίπλα σας, μέσα στις φωνές, στις σφαίρες, στα δακρυγόνα, στα τανκς. Σήμερα είναι γύρω μου τόσος κόσμος (Τότε ήταν;). Όμως εσείς λείπετε. Που πήγατε παιδιά;…». (Κάποιος που σώθηκε τότε).
Ανάμεσα στα τόσα σημειώματα, ακόμα ένα: «Γλυκέ μου εσύ δεν χάθηκες/ μέσα στις φλέβες μου είσαι/ γιέ μου στις φλέβες ολουνών/ έμπα βαθιά και ζήσε». (Γιάννης Ρίτσος)
Το βιβλίο περιέχει και δύο ομιλίες που εκφωνήθηκαν στην πρώτη επέτειο της εξέγερσης, το Νοέμβρη του 1974. Την ομιλία του τότε Πρύτανη του Ε.Μ. Πολυτεχνείου κ. Π. Θεοχάρη και την ομιλία των φοιτητών της Οργανωτικής Επιτροπής. Σήμερα, 49 χρόνια μετά, σχεδόν μισός αιώνας μας χωρίζει από εκείνα τα χρόνια, αλλά το «Πολυτεχνείο» εξακολουθεί να αποτελεί μνημείο της αδούλωτης Ελληνικής ψυχής και σύμβολο λαϊκής αντίστασης. Αποτελεί όμως επίσης και ορόσημο για τους νέους αγώνες που έχουμε μπροστά μας, αφού το κεντρικό σύνθημα-αίτημα της μεγάλης Εξέγερσης του Νοέμβρη του ’73, «Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία», παραμένει πάντα επίκαιρο.
Εκεί, έξω από την ιστορική καγκελόπορτα στη γωνιά του δρόμου, ένα στεφάνι και δυο γαρούφαλλα σκορπισμένα, θυμίζουν σήμερα εκείνους που τόλμησαν τότε, όταν οι άλλοι σωπαίνανε. Θυμίζουν όμως επίσης πως, κάποτε στην Ελλάδα, κάποια όμορφα «χελιδόνια» έφυγαν Νοέμβρη μήνα…