Η επέτειος των 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821 ήταν και είναι μια καλή ευκαιρία να δούμε ξανά το πρόσωπό μας στον καθρέφτη της Ιστορίας: να θυμηθούμε αλλά και να ερμηνεύσουμε τα ιστορικά γεγονότα, όπως αποτυπώθηκαν στο άνυσμα του χρόνου και του χώρου.
Τον σκοπό αυτό υπηρετούν -περισσότερο από τις αμφιβόλου αξίας και αισθητικής κρατικές επετειακές εκδηλώσεις- εκδόσεις λογοτεχνικές και ιστορικές που ενθαρρύνουν τον αναστοχασμό πάνω στο μέγα ζήτημα του ελληνικού Απελευθερωτικού Αγώνα.
Και αν λάβουμε υπόψη ότι η σύγχρονη ιστοριογραφία προσεγγίζει το παρελθόν με νέες οπτικές, ότι αξιοποιεί τις λογοτεχνικές αναπαραστάσεις, τον τρόπο, γενικότερα, με τον οποίο η λογοτεχνία διαβάζει την ιστορία, θα θεωρήσουμε ιδιαίτερα σημαντικές τις εκδόσεις αυτές.
Συγκεκριμένα, τα βιβλία της Καρολίνας Μέρμηγκα (Κάτι κρυφό μυστήριο, εκδ. Μελάνι) για τον Καποδίστρια, του Θωμά Κοροβίνη (Ολίγη μπέσα, ωρέ μπράτιμε, εκδ. Άγρα) για τον Οδυσσέα Ανδρούτσο, του Άρη Σφακιανάκη (Η σκιά του κυβερνήτη, εκδ. Κέδρος) επίσης για τον Καποδίστρια, η τελευταία συλλογή του ποιητή Μανόλη Πρατικάκη με τον καινοφανή τίτλο Τα Δερβενάκια των Rolling Stones από τις εκδόσεις «Αρμός», τα συγκινητικά Ποιήματα τραγικά της Αντωνούσας Καμπουράκη (Εισαγωγή – επίμετρο: Βαρβάρα Ρούσσου, εκδ. Στιγμός) και πολλά άλλα πιστοποιούν το ενδιαφέρον της λογοτεχνίας για το μεγάλο γεγονός.
Α
Και να που έρχεται ο πολυβραβευμένος φίλος, ο ακάματος εκπαιδευτικός, λαογράφος, ερευνητής, συγγραφέας Σταμάτης Αποστολάκης, να καλύψει το κενό, εκδίδοντας όχι μια ιστορική μονογραφία αλλά μια συλλογή ιστορικών δημοτικών τραγουδιών, με τον τίτλο Το Ιστορικό Δημοτικό Τραγούδι της Κρήτης για το 1821.
Να θυμίσω στο σημείο αυτό ότι η Κρήτη επαναστάτησε σχεδόν ταυτόχρονα με την Πελοπόννησο. Στις 15 Απριλίου 1821 κηρύσσεται η έναρξη του Αγώνα στην Παναγία Θυμιανή στα Σφακιά, με συμμετοχή αγωνιστών από όλη την Κρήτη.
Τα αντίποινα των Τούρκων ήταν σκληρά: Σφαγές στην πόλη των Χανιών, στον Αποκόρωνα, στο Μεγάλο Κάστρο.
Παρά τους αγώνες των επόμενων χρόνων με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου (1830) η Κρήτη παραμένει στην Οθωμανική κυριαρχία. Οι Κρήτες συνεχίζουν να αγωνίζονται. Η επανάσταση του 1889 τερματίζεται με τρόπο δραματικό, με σφαγές και βιαιοπραγίες, ανάκληση του Χάρτη της Χαλέπας και επαναφορά της αγριότητας των περασμένων καιρών.
Ο Αποστολάκης λοιπόν απαντά με την έκδοση αυτή στο ερώτημα για το «Κρητικό ’21» όχι μέσα από επιχειρήματα και ιστορικές αναδιφήσεις, αλλά από τα βάθη της ψυχής ενός πολύπαθου λαού. Ο λαός αυτός που αγωνίστηκε επί πολλά χρόνια (να θυμηθούμε την Επανάσταση του Δασκαλογιάννη το 1770, τις επαναστάσεις των ετών 1821-1898), έμαθε να κάνει τον πόνο του τραγούδι, να εξυμνεί ήρωες, να ψάλλει για τη λευτεριά και να κλαίει τραγουδώντας τις πικρές ώρες της συμφοράς.
Ο συγγραφέας, όπως ο ίδιος αναφέρει στην περιεκτικότατη «Εισαγωγή» του, ανθολογεί ένα μικρό δείγμα από τις χιλιάδες των δημοτικών τραγουδιών, από τα ριζίτικα που αναφέρονται στο ’21, από την ενότητα, ειδικότερα, των Ηρωϊκών και Ιστορικών. Πρόκειται για τραγούδια τα οποία θεματοποιούν το γεγονός του «Κρητικού ’21», «ηρωϊκά κατορθώματα ιστορικών προσώπων, μάχες ναυμαχίες, πολιορκίες, αλώσεις και καταστροφές πόλεων, φρουρίων, τόπων, καθώς και άλλα ανάλογα συμβάντα» (σελ. 7).
Με έκταση που ποικίλει, ύφος ανάλογο με το θέμα και την ποιητική παράδοση του τόπου (όπως σημειώνει ο Αλέξης Πολίτης), τα τραγούδια αυτά μαρτυρούν ότι «ο λαός της κρητικής υπαίθρου ακολουθεί τη δική του -λίγο πολύ ανεπηρέαστη από την επίσημη ιδεολογία- πολιτιστική πορεία, που προσδιορίζεται απόλυτα από τη ζωντανή ιστορική του μνήμη και που ανελίσσεται εσωτερικά και ολοκληρώνεται μέσα στον καιρό, σε συνάρτηση και συμφωνία με τις πιο προωθημένες θέσεις του ευρύτερου λαϊκού κινήματος» (Ερατοσθένης Καψωμένος).
Ο ευσύνοπτος τόμος (έκδοση της ιστορικής εφημερίδας Χανιώτικα Νέα του Γιάννη και της Ελένης Γαρεδάκη, με περιεκτικό εισαγωγικό σημείωμα του εκδότη) απαρτίζεται από δύο ενότητες: Α. Ρίμες Ιστορικές και Β. Ιστορικά Ριζίτικα.
Στην πρώτη ανθολογούνται 35 τραγούδια, στην δεύτερη 33. Στην εισαγωγή του για τις ιστορικές ρίμες ο συγγραφέας δείχνει να κατοπτεύει το θέμα (είναι, άλλωστε, γνωστή η μνημειώδης έκδοσή του για το ριζίτικο τραγούδι και άλλες πολλές συλλογές λαογραφικού υλικού) και αξιοποιεί την πλούσια βιβλιογραφία.
Η παράθεση των τραγουδιών πλαισιώνεται με πληροφοριακά εισαγωγικά σχόλια, με χρηστικό γλωσσάρι, σπάνιο φωτογραφικό υλικό των πρωταγωνιστών, ενώ, με επιστημονική εντιμότητα, δηλώνεται πάντα η πηγή προέλευσης των πληροφοριών.
Είναι λοιπόν αδιαμφισβήτητο ότι με την έκδοση αυτή φτάνουν σ’ εμάς σήμερα σημαντικά ιστορικά τεκμήρια. Ότι ο αναγνώστης έχει τώρα μια γερή αρματωσιά που του επιτρέπει να αναπορευθεί και να βιώσει τα ιστορικά γεγονότα μέσα από την ψυχή και το πάθος των αγωνιστών. Από την πρώτη ενότητα αποσπώ:
Ο σηκωμός τση Κρήτης
(Η επανάστασις του 1821)
Έλα Χριστέ ’ς το στόμα μου, Χριστέ μ’ αληθινέ μου,
να θυμηθώ παινέματα να γράψω του πολέμου.
Πρώτο για ν’ αναστορηθώ την Κρήτη την καϋμένη,
απού τονε εις τον ντουνιά ροδιά ξεφουντωμένη
κ’ εδά ’νε κρούσος τση Τουρκιάς πολλά βασανισμένη […]
(σ. 46).
Και ενώ στην πρώτη ενότητα τα τραγούδια που ανθολογούνται αναφέρονται γενικά στο ’21, στη δεύτερη κατατάσσονται όσα έχουν ως θέμα τους κατορθώματα ιστορικών προσώπων, αναφέρονται, δηλαδή, σε συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα. Εδώ θα συναντήσουμε έντονα συναισθήματα οδύνης και πόνου για αλώσεις και καταστροφές πόλεων, όπως η Αδριανούπολη, η Πόλη, το δικό μας Κάστρο. Η ιστορία πλέον δραματοποιείται. Το γεγονός μεταπλάθεται καλλιτεχνικά και διευρύνεται, όχι μόνο για να αναμετρηθεί με την καταδρομή του χρόνου, αλλά και για να χωρέσει τα συναισθήματα και τον πόνο των πολλών. Παραθέτω:
Μελιδόνης και Βουρδουμπάς
Παιδιά κι’ είντα ’χου (ν) τα πουλιά κι είναι ξαγκριγιεμένα;
Για κυνηγός τα κυνηγά και σκότωσε κιανένα;
-Κιανένας δεν εσκότωσε, κιανείς δεν τα ζυγώνει,
μα μάθαν πως εσφάξανε τον καπετάν Αντώνη.
Έκειδά που κουβέδιαζε, κι ήταν αντρειωμένος,
Αιφνίδια τον σφάξανε, άδικα -τον καϋμένο…
(σ. 119).
Με κυρίαρχη την έννοια της φιλοπατρίας τα τραγούδια αυτά ανακαλούν στη μνήμη τον στίχο του Σολωμού: «Κι ετάραζε τα σπλάχνα μου ελευθεριάς ελπίδα / κι εφώναζα: “ω θεϊκιά κι όλη αίματα πατρίδα!”». Γιατί πίσω από αυτά υπάρχει η διάσημη «Κρητική Ματιά», ο θαρραλέος τρόπος αντιμετώπισης του κινδύνου, η λαϊκή ελληνική ψυχή, ο αγωνιζόμενος άνθρωπος, «ένα σπυρί σιτάρι ανάμεσα στις μυλόπετρες», όπως όριζε το καζανζακικό πρότυπο.
Είναι ορατή η Αντίσταση και το Πάθος ενός λαού, μια Κρήτη σταυρωμένη -«μια γυναίκα ντυμένη με φυσεκλίκια κι ασημένιες κουμπούρες»- που ζητά λευτεριά: «Ώς πότε, Κύριε. ως πότε, Κύριε, ώς πότε!» (Ν. Καζαντζάκης, Ο Καπετάν Μιχάλης).
Σύντομα, με ελεγειακό χαρακτήρα, με λεπτότητα αισθημάτων και ανομολόγητο πόνο, με έξαρση της συλλογικής αλλά και της ατομικής ανδρείας, τα ιστορικά αυτά δημοτικά τραγούδια, που διασώζουν την περηφάνια και το πείσμα ενός λαού, επείγονται να αποτυπώσουν το γεγονός με αμεσότητα, ενίοτε χωρίς την αναγκαία αισθητική μετάπλαση του γεγονότος.
Επιβιώνουν, ωστόσο, στα χείλη των απλών ανθρώπων και μας προτείνονται από τον χαλκέντερο ερευνητή Σταμάτη Αποστολάκη ως μια σπουδή αυτογνωσίας που διασώζει την ψυχή, τις αξίες και τα ήθη ενός ολόκληρου λαού απέναντι στην ισοπεδωτική παγκοσμιοποίηση του σήμερα.
* Ο Αντώνης Καρτσάκης είναι Διδάκτωρ Φιλολογίας Παν/μίου Κρήτης