Στο κείμενο της προηγούμενης Δευτέρας (23-7-2018) αναλύσαμε σύντομα τη λειτουργία της φρόνησης στον Ερωτόκριτο. Σήμερα προχωρούμε στην παρουσίαση της “Αντιγόνης” και στα συμπεράσματα.
Στην “Αντιγόνη” του Σοφοκλή συγκρούονται δυο κόσμοι και το δίκαιο του καθενός. Ο άρχοντας και ο πολίτης, ο άνδρας και η γυναίκα, ο ώριμος και η νέα, το δίκαιο των ζωντανών και εκείνο των νεκρών. Όταν η Αντιγόνη, που φυσικά βαρύνεται και από την προγονική κατάρα, ως αδελφή και κόρη του Οιδίποδα, φανερώνει στην Ισμήνη την απόφασή της να θάψει το νεκρό Πολυνείκη, εκείνη προσπαθεί να τη συγκρατήσει.
“Οίμοι φρόνησον, ω κασιγνήτη” (στ. 50) και αποφαίνεται ότι “τό γάρ περισσά πράσσειν ούκ έχει νούν ουδένα”, (στ. 67-8) δηλαδή, οι πράξεις που υπερβαίνουν το μέτρο είναι τελείως παράλογες, την κατηγορεί ότι “αμηχάνων εράς” (στ. 90) και επαναλαμβάνει: “Αρχήν δε θηράν ού πρέπει τ’ αμήχανα” (στ. 92), δηλαδή, ποτέ δεν πρέπει να κυνηγούμε το αδύνατο. Φυσικά ο λόγος και τα επιχειρήματα της Ισμήνης δεν πείθουν. Άλλωστε, κατά τους ερμηνευτές, η Ισμήνη είναι απλώς το σκοτεινό φόντο, για να προβληθεί η μορφή της Αντιγόνης.
Μετά τις προγραμματικές δηλώσεις του Κρέοντα “τοιόνδ’ εμόν φρόνημα” (στ. 207), ο Xορός, που, όπως είναι γενικά δεκτό, εκφράζει τους θεατές και πιθανόν τον ποιητή, λέει την άποψή του, “νόμω δε χρήσθαι παντί που πάρεστί σοι και των θανόντων χω̉πόσοι ζώμεν πέρι” (στ. 213-214), δηλαδή, στο χέρι σου είναι να χρησιμοποιείς κάθε νόμο και για τους νεκρούς και για τους ζωντανούς. Είναι κατηγορηματικός ο λόγος του χορού και δεν αφήνει κανένα περιθώριο αμφισβήτησης.
Ο Κρέων έχει δικαίωμα να νομοθετεί όχι μόνο για τους ζωντανούς, όπως υποστηρίζει η Αντιγόνη, αλλά και για τους νεκρούς. Όταν αργότερα συλλαμβάνεται η Αντιγόνη και οδηγείται στη σκηνή, με έκπληξή του ο Xορός αρνείται να πιστέψει ότι βλέπει “ου δη που σε γ’ απιστούσαν τοις βασιλείοισιν άγουσι νόμοις και εν αφροσύνη καθελόντες” (στ. 381-383) (μτφρ. “Δεν σε φέρνουν εδώ επειδή παράκουσες την βασιλική διαταγή και σε έπιασαν να κάνεις μια τρέλα”).
Στη στιχομυθία Κρέοντα Αντιγόνης επίσης ο Xορός αποφαίνεται “Δηλοί το γέννημ’ ωμόν εξ ωμού πατρός” (στ. 471) (μτφρ. Ολοφάνερα είναι σκληρός ο χαρακτήρας της κόρης από σκληρό πατέρα.) Αποφασισμένη, σίγουρη, με αλαζονεία και θράσος, αδίστακτη, αδιάφορη για το θάνατο επιλέγει το θάνατο και την καταστροφή. Ειρωνεύεται, αυθαδιάζει. Και το αίμα βάφει τον κόσμο.
Φυσικά και ο Κρέοντας κατηγορεί την Αντιγόνη για “ύβριν”. Ο ίδιος είναι απόλυτος. Όποιος δεν πειθαρχήσει στην εντολή του είναι συνωμότης, προδότης, κακούργος, μίασμα και πρέπει να πεθάνει. Στο διάλογο του Αίμονα με τον πατέρα του, μάταια ο τραγικός ερωτευμένος νέος λέει “πάτερ θεοί φύουσιν ανθρώποις φρένας πάντων όσ’ έστι κτημάτων υπέρτατον” (στ. 683-85) (μτφρ.” πατέρα οι θεοί χάρισαν το λογισμό στους ανθρώπους, που είναι το πιο πολύτιμο αγαθό”) και στη συνέχεια απελπισμένος προσπαθεί να πείσει τον πατέρα του ν΄ αλλάξει γνώμη (στ. 705-723).
Όμως, ο Κρέοντας δε δέχεται να διδαχθεί “το φρονείν” από ένα τόσο νεώτερό του. Ο Αίμων επιμένει ότι ο Κρέων “ούκ ευ φρονεί” (στ. 705- 711). Το ρήμα “φρονείν” κυριαρχεί, για να ακολουθήσει ο ύμνος στον έρωτα που “και δικαίων αδίκους φρένας παρασπά επί λώβα” (στ. 791-92) ( μτφρ. συ και των δίκαιων τα μυαλά για ζημιά παρασύρεις σ’ αδικίες).
Ερως ανίκατε μάχαν,
Έρωτα που χτυπάς τα πλάσματα όπου Γης,
στο τρυφερό που ξενυχτάς
μάγουλο της παρθένας,
στις θάλασσες ταξιδευτής και
στην αυλή του απόμαχου του δουλευτή•
ούτε αθάνατος σου ξέφυγε κανείς
ούτε θνητός που βλέπει πρόσκαιρα
το φως, κι ό που σε απόκτησε, παραφρονεί.
Εσύ τον δίκαιο στο άδικο
Τραβάς και στην καταστροφή•
Εσύ την ομοαίματη άναψες
τούτη έχθρα•
αστραφτερός νικά στα βλέφαρα
ο πόθος για της όμορφης γυναίκας
το κρεβάτι, στην εξουσία ο συνοδός
των ύψιστων θεσμών• αδιάφορη
μας περιπαίζει, μας γελά η Αφροδίτη
Μετά το θρήνο της Αντιγόνης υπάρχουν πάλι οι διαπιστώσεις του χορού (στ. 853-56 και 871-75). Ο μάντης Τειρεσίας τη φρόνηση πάλι επικαλείται ” φρόνει βεβώς αύ νύν επί ξυρού τύχης” (μτφρ. ξέρε πως τώρα πάλι βρίσκεσαι στην κόψη του ξυραφιού) (στ. 996 και 1031-2, 1050-1, 1089-90, 1095-98). Και ο Κρέων και η Αντιγόνη είναι απολύτως βέβαιοι για το δίκιο τους. Εκπέμπουν παράλληλους μονολόγους. Δεν διαλέγονται, δεν αφήνουν περιθώρια αμοιβαίας κατανόησης. Η Αντιγόνη επικαλείται τον Δία και τους θεούς του Κάτω Κόσμου, στους οποίους πρέπει να είναι αρεστή και αδιαφορεί για το θάνατο. Υπερασπίζεται το δίκαιο του αίματος, της φυλής. Ο Κρέων θέλει να παραδειγματίσει τους πολίτες τιμωρώντας έναν προδότη που ήρθε να καταλάβει την πόλη και μάλιστα την επομένη ενός σκληρού πολέμου.
Όταν ο Κρέων συνειδητοποιεί ότι έχει υπερβεί τα όρια είναι πια αργά (στ. 1113-15 και 1242-43, Κομμός Κ 1260-1269). Μάταια αναζητά κάπου να γύρει το κεφάλι του, όταν μέσα στη σπηλιά βρίσκονται νεκρά δυο νέα παιδιά, ο Αίμωνας και η Αντιγόνη.
Αποκαλεί τον εαυτό του “άγετε μ΄ εκποδών, τον ούκ όντα μάλλον ή μηδένα” (στ. 1325-26) (μτφρ. το γρηγορότερο πάρτε με από εδώ, απομακρύνετέ με, τον άνθρωπο που δεν υπάρχει, που χάθηκε). Η καταστροφή, η τιμωρία, η τίσις και η κάθαρσις, ακολούθησαν την υπέρβαση των ορίων, του μέτρου. Σκληρή ανελέητη η “ύβρις”. Αν επέστρεφαν στη ζωή ίσως αυτοί οι ήρωες να επέλεγαν άλλο δρόμο.
Όχι την επανάσταση με αίμα, αλλά τη συνδιαλλαγή, “το φρονείν”. Ίσως ακουμπούσαν τα όρια, αλλά δεν θα έκαναν το άλμα στο κενό. Η αφροσύνη δεν καταστρέφει μόνο ήρωες, αλλά και λαούς ολόκληρους και φέρνει πάντα συμφορές. Οι επαναστάσεις μπορεί να δημιουργούν ήρωες, δεν αλλάζουν όμως τις κοινωνίες.
Η τραγωδία τελειώνει, με τα λόγια του Κρέοντα και του Χορού και ακριβώς στον τελευταίο στίχο αναφέρεται από το Χορό “το φρονείν” (στ. 1339-1353).
Τελειώνοντας, θα ήθελα να θέσω και κάποια παράλληλα ερωτήματα. Τι είναι άραγε η πραγματική ανδρεία; Και ποια πράξη είναι ηρωική; Κατά τον Επιτάφιο του Θουκυδίδη ανδρείοι είναι “οι τα δεινά και ηδέα σαφέστατα γιγνώσκοντες και δια ταύτα μη αποτρεπόμενοι των κινδύνων” (μτφρ. ανδρείοι δίκαια θα έπρεπε να θεωρούνται, όσοι γνωρίζουν πολύ καλά τα ευχάριστα και τα δυσάρεστα, αλλά δεν αποφεύγουν τη συμμετοχή τους στον πόλεμο).
Στο ίδιο έργο υπάρχει ο συλλογισμός “εύδαιμον το ελεύθερον, το δ’ ελεύθερον εύψυχον” (μτφρ. ευτυχία είναι η ελευθερία, αλλά ελευθερία είναι η παλληκαριά, η ανδρεία). Η επιδίωξη επομένως της ανθρώπινης ευτυχίας εξαρτάται από την ανδρεία.
Η ανδρεία, όμως, πρέπει να είναι αποτέλεσμα σύνεσης, γνώσης και όχι μια παρορμητική πράξη. Ο ηρωισμός δεν είναι πράξη αφροσύνης και ύβρεως, αλλά επίγνωση των ορίων και του μέτρου. Θαυμάζουμε τους ήρωες, μάς συγκινούν, μάς φωτίζουν τον δρόμο, ενώ εκείνοι προχωρούν στα σκοτεινά, όπως λέει ο Γιώργος Σεφέρης.
Ίσως δεν είναι λάθος, ως γενικός κανόνας, ο άνθρωπος να ακολουθεί το μέτρο και, αν χρειαστεί να το υπερβεί και να διακινδυνεύσει, πρέπει αυτό που υπερασπίζεται να είναι πιο υψηλό από τη ζωή, για να είναι η θυσία του δικαιωμένη. Οι καμικάζι και οι σύγχρονοι τζιχαντιστές θα άξιζε να κριθούν αναλόγως.
* Ο Ζαχαρίας Καραταράκης είναι φιλόλογος