Ένας ατυχής πόλεμος μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας που διήρκεσε από τις 8 Απριλίου μέχρι 8 Μαΐου 1897, ανάγκασε την Ελλάδα ν’ ανακαλέσει τις δυνάμεις της από την Κρήτη. Το κρητικό όνειρο για την Ένωση είχε διαψευσθεί για μια ακόμα φορά. Οι ηγέτες της Κρητικής Επανάστασης βάζουν νερό στο κρασί τους και αναγκάζονται να δεχθούν τη λύση της αυτονομίας, κάτι που το απέρριπταν κατηγορηματικά.
Για κυβερνήτη της Κρήτης, οι Κρήτες ζητούσαν Ευρωπαίο, επειδή το κύρος του θα ήταν μεγάλο. Στις 18 Ιουλίου 1898 η γενική συνέλευση γνωστοποιούσε στον κρητικό λαό την απόφασή της με την ακόλουθη προκήρυξη όπου εξελέγη πενταμελής εκτελεστική Επιτροπή η οποία σε συνεργασία προς το υψηλό συμβούλιο των Ναυάρχων, θ’ αναλάβει την προσωρινή οργάνωση και διοίκηση του νησιού, σύμφωνα με τους συνταχθησόμενους νόμους και κανονισμούς.
Μέχρι την άφιξη του αρμοστή το “Εκτελεστικόν Κρήτης” αποτελούσαν οι: Ελ. Βενιζέλος, Ι. Ζαχαράκης, Ι. Σφακιανάκης Γ Μυλωνογιαννάκης, Ν. Γιαμαλάκης και Γ. Χατζηδάκης. Η τελευταία πράξη του Κρητικού δράματος είναι η μεγάλη σφαγή του Ηρακλείου, στις 25 Αυγούστου 1898.
Ο εξαγριωμένος Τουρκικός όχλος κινήθηκε σε μια φοβερή και απάνθρωπη σφαγή, που θύμισε τις σκληρότερες μέρες της Τουρκοκρατίας. Πολλά τα θύματα, χριστιανοί άμαχοι αλλά μαζί μ’ αυτούς οι Τούρκοι σκότωσαν 17 Άγγλους στρατιώτες και τον Πρόξενο της Αγγλίας, Λυσίμαχο Καλοκαιρινό.
Η Αγγλία αντιδρά δυναμικά. Πολλοί Τούρκοι απελάθηκαν. Μέχρι και την 2η Νοεμβρίου 1898 και ο τελευταίος Τούρκος στρατιώτης εγκατάλειπε οριστικά το νησί μας. Ενα μήνα αργότερα, 9 Δεκεμβρίου 1898, ο ύπατος αρμοστής Γεώργιος, αποβιβάζεται στα Χανιά στη Σούδα, βάζοντας τέλος στη μακραίωνη περίοδο της δουλείας. Αυτό έκανε τον Επίσκοπο Πέτρας Τϊτο Ζωγφραφίδη να γράψει σε επιστολή του: “Δυνάμεθα και ημείς οι Κρήτες να ονομάσωμεν εαυτούς με το γλυκύτατον όνομα ΕΛΕΥΘΕΡΟΥΣ”.
Το Μεγάλο Κάστρο προσπαθεί να “σταθεί στα πόδια του”. Τόσα πέρασε, τόσα υπέμεινε. Έχει χρέος να ορθοποδήσει, να ξεκινήσει από την αρχή πλέον, αλλά και να τιμήσει τους ήρωές του, αυτούς που σφαγιάστηκαν υπερ πίστεως και πατρίδος! Έχουν περάσει τέσσερα χρόνια από τη μεγάλη αυτή σφαγή των πατριωτών μας. Στο φύλλο της τότε εφημερίδας με τίτλο: “ΝΕΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ” με ημερομηνία 24η Αυγούστου 1902, φυσικά εκδιδομένη στο Ηράκλειο, υπάρχουν δύο καταχωρήσεις για την μεγάλη επέτειο… Τέσσερα χρόνια μετά!
ΠΑΝΔΗΜΟΝ ΜΝΗΜΟΣΥΝΟΝ ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΣΦΑΓΙΣΘΕΝΩΝ ΤΗΝ 25η ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1898
Αύριον εορτή του Αγίου Τίτου και επέτειον της προ τετραετίας γενομένης φοβεράς σφαγής, των αδελφών μας εν τη πόλει ταύτη μετά την θείαν λειτουργίαν θέλει τελεσθή μεγαλοπρεπές μνημόσυνον υπέρ των θυμάτων τόυτων της βαρβαρό- τητος και του φανατισμού εν τω Μητροπολιτικώ ναώ, μετά δε το πέρας αυτού εν εκκλησιαστική πομπή θέλει μεταβή λαός εις την εκκλησίαν του Αγίου Ματθαίου, ένθα επί των μνημάτων των σφαγιασθένων αδελφών μας θα γείνη δέησις υπό της Λ. Σεβασμιότητος του Μητροπολίτου και οι πάντες θα προσευχηθώμεν υπερ των μακαρίων ψυχών αυτών.
Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΠΕΤΕΙΟΣ
Αύριον συμπληρούται ακριβώς τετραετία αφ’ ης ημέρας εν τη πόλει μας προσηνέχθη η μεγάλη και αιματηρά θυσία εις το βωμόν της ελευθερίας. Είδεν η Κρήτη φοβεράς ημέρας και άλλας αι δε σφαγαί πολλάκις εφημόρθησαν υπο του τελευταίου απεχθούς κατακτητού ως σύστημα διοικητικόν και ως μέσον παλλαγής από οχληρών υπήκόων, αλλ’ η προτετραετίας συμβάσα ην η φοβερωτέρα πασών υπό τους όρους και τας περιστάσεις, υφ’ ας ετελέσθη.
Η 25 Αυγούστου θα μείνη ανεξίτηλος εν τοις δέλτοις της Κρητικής ιστορίας.
Η εκλησία και πάντες οι επιζώντες, θα μνημονεύωσιν, όπως αρμόζει τους ήρωας και τους μάρτυρας της πίστεως και της πατρίδος, μεταξύ δι’ αυτών την πρωτίτην κατέχουν θέσιν οι σφαγιασθέντες και ολοκαυτωθέντες αδελφοί μας προ τετραετίας, εκ του αίματος των οποίων ανέθορεν η ελευθερία της πατρίδος.
Επίσης αιωνία και σεβαστή θα διατηρήται παρ’ ημίν η μνήμη των ανδρείων της Μεγάλης Βρεττανίας τέκνων, άτινα έπεσον μετά των ημετέρων αδελφών θύματα του φανατισμού και της βαρβαρότητος.
Χαίρετε, ελεύθεραι ψυχαί προσφιλών συμπολιτών, η δόξα, η ευγνωμοσύνη, ο σεβασμός ο αιώνιος ημών όλων θα περιτριγυρίζουν και θα διατηρούν την μνήμη σας.
Χαίρετε, θύματα της ελευθερίας, και ευλογείτε μας άνωθεν με την ενδόμυχον ικανοποίησιν, ότι εγείνατε σεις η αιτία και κατέστημεν ημείς ελεύθεροι. Χαίρετε!
Η ίδια εφημερίδα μας ενημερώνει για τον Δικηγόρο Π.Χ. Μαλαγαρδή, ο οποίος έχει το γραφείο του στην οδό Αρκαδίου, για την Μαρία Δαμιανάκη, μοδίστρα γυναικείων ενδυμάτων, που το εργαστήριό της βρίσκεται στη συνοικία Μπαλτά – Τζαμισί, έναντι της οικίας ιατρού Γιαμαλάκη. Επίσης, δηλούται ότι ο καθηγητής Νικόλαος Νυστεράκης δέχεται έναν οικότροφο μαθητή στην οικία του.
Ακόμα το νέον ξυλεμπορικό κατάστημα του Σταύρου Λογιάδου πουλάει μεγάλη ποσότητα ξυλείας σε τιμές ανεπιδέκτους συναγωνισμού και οι ενδιαφερόμενοι για φως ασετιλίνης, μπορούν να το βρουν στο φανοποιείο του Γεωργίου Τζενάκη, πλησίον του Εκκαφίου. Φθάνει ακόμα στην πόλη μας ο φίλτατος πρωτοψάλτης και καθηγητής της Εκκλησιαστικής μουσικής Δημήτριος Μπαλαμπάνης, ο οποίος βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη, αφού πήγε να δει τους οικείους του.
Τον υποδέχτηκαν με μεγάλη χαρά οι πολυπληθείς φίλοι του. Για τους απαιτητικούς βέβαια ως προς την ενημέρωση αναγνώστες μας το Εφκάφι βρισκόταν στην όδο Εβανς 24. Επρόκειτο για τουρκική Δημόσια Υπηρεσία και η συνοικία Μπαλντά τζαμισί, ήταν η περιοχή στο σημερινό σχολείο Μποδοσάκειο.
Τέτοιες μέρες… τέσσερα χρόνια μετά τα γεγονότα της μεγάλης σφαγής!
Γίνονται τα εγκαίνια του συλλόγου “ΜΙΝΩΣ”. Ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης κάνει τον αγιασμό, λόγω εκφωνεί ο δικηγόρος Γ. Γιαννακάκης, ένα ποίημα δε του Κόκκου απαγγέλλει ο φοιτητής, Ν. Ζαχαριουδάκης.
Στο τέλος ο Σεβασμιώτατος αφού ευλόγησε το έργο των νέων, τους ευχήθηκε καλή επιτυχία.
Επίσης τελέσθηκαν τα εγκαίνια του ιδρυθέντος Παρθεναγωγείου των δυτικών καλογραιών, παρουσία του εκ Χανίων πρωθιερέα πάτερ Αντωνίου, ο οποίος διεβίβασε σ’ όλους τις ευχές και τις ευλογίες του Πάπα.
Τέτοιες μέρες… που η Καστρινή πολιτεία με τους εναπομείναντες κατοίκους της, τιμούσε την μνήμη Εκείνων!