Του Αντώνη Σανουδάκη – Σανούδου*
Την Ελληνική Επανάσταση του ’21 προετοίμασαν ιδεολογικά και πολιτικά οι Έλληνες Διαφωτιστές, εμπνευσμένοι από τον Δυτικό, ιδίως τον Γαλλικό Διαφωτισμό και τις αρχές της Γαλλικής Επανάστασης του 1789.
Εκείνος που θεωρείται, όμως, Πρόδρομος της Επανάστασης, θεωρητικά και έμπρακτα, είναι ο Ρήγας Φεραίος και εκπρόσωπος του Ελληνικού Διαφωτισμού, πριν από τη Γαλλική Επανάσταση (1789) και τις αρχές της.
Γεννήθηκε το 1757 στο Βελεστίνο και απαγχονίστηκε στο Βελιγράδι στις 24 Ιουνίου 1798. Προδόθηκε από τον Δημήτριο Οικονόμου για τις δήθεν αντιθρησκευτικές ιδέες του, κατ’ ουσίαν, όμως, επειδή έψεγε αυθαιρεσίες ιερέων και μοναχών, καθώς και ορισμένων Αρχιερέων, ενώ επαινούσε όσους τιμούσαν το σχήμα τους. Καλούσε, μάλιστα, τα μέλη και τους φίλους του να ορκισθούν πάνω στο σταυρό. Η αυστροουγγρική αστυνομία τον Μάιο του 1798 τον συνέλαβε και μαζί με επτά συντρόφους του απαγχονίστηκαν και ρίχτηκαν στο Δούναβη.
Ο Ρήγας θεωρείται, ως εκ τούτου, “ηγέτης ενός πρώιμου και άδηλου παμβαλκανικού κινήματος” (Κιτρομηλίδης, 366). Στα 1790 κυκλοφόρησε το “Σχολείο των Ντελικάτων Εραστών”, με το περίφημο “όποιος συλλογάται ελεύθερα, συλλογάται καλά”. Άλλα έργα του είναι το “Φυσικής απάνθισμα”, το Επαναστατικό σχέδιο να ξεσηκωθούν “όλοι οι Χριστιανοί και Τούρκοι, χωρίς κανένα ξεχωρισμό θρησκείας”. Εκδόθηκε ως “Νέα Πολιτική Διοίκησις”, με εισαγωγικό κείμενο “Επαναστατική προκήρυξις”. Άλλα έργα του είναι τα “Δίκαια του Ανθρώπου”, “Ο χάρτης της Πολιτείας” και ο “Θούριος”.
Γενικώς, ο Ρήγας θεωρείται ως ο πρωτομάρτυρας του Ελληνικού Διαφωτισμού.
Από την πλευρά της η “Ελληνική Νομαρχία, Ανωνύμου του Έλληνος”, με υπότιτλο “ήτοι λόγος περί Ελευθερίας”, είναι ένα επαναστατικό μανιφέστο, το οποίο προετοιμάζει ιδεολογικά την κήρυξη της Επανάστασης, με τις αρχές και το όραμα, καθαρά, του Ρήγα Φεραίου.
Υπάρχουν πολλές απόψεις περί του τόπου συγγραφής και τον συγγραφέα ή τους συγγραφείς, προσφορότερη θεωρείται ότι γράφτηκε το 1806 στην Πίζα της Ιταλίας, υπό αγνώστου.
Κατά τον Νίκο Α. Βέη “το βιβλίο είναι γραμμένο αποκλειστικά για τους Έλληνες και μόνο γι’ αυτούς” και είναι αφιερωμένο: “Εις τον Τύμβον του μεγάλου και αειμνήστου Ρήγα, του υπέρ της σωτηρίας της Ελλάδος σφαγιασθέντος, χάριν ευγνωμοσύνης το πονημάτιον τόδε δώρον ανατίθησι”, Exoriare aliquis nostris exossibus ultor” (Βέης, ε΄). Ο ίδιος θεωρεί ότι “δεν είναι μόνο αφιερωμένο στον τάφο του Ρήγα Βελεστινλή-Φεραίου, είναι στα περισσότερα κεφάλαιά της γραμμένη με τις ιδέες και τα σχέδια του μεγάλου Θεσσαλού” (ό. π., στ΄). Επίσης, κατά τον ίδιο, είναι, “το αρχαιότερο ελληνόγλωσσο κείμενο που μας διέδωσε για τον πρωτομάρτυρα Ρήγα” (ό. π., στ΄).
Όντως, στην “Ελληνική Νομαρχία”, περισσότερες από δύο σελίδες αναφέρονται στον Ρήγα, αποκλειστικά. Κατ’ αρχάς, του πλέκει το εγκώμιο. Είναι ο “μέγας και θαυμαστός Ρήγας”, ο οποίος ήταν στολισμένος “από την φύσιν με όλας τας χάριτας”. Ήταν, επίσης, “ευφυής, αγχίνους και άοκνος, ωραίος τω σώματι και ωραιότερος τω πνεύματι, δίκαιος, και εξακολούθως, αληθής φιλέλλην και φιλόπατρις” (Ελληνική Νομαρχία, 31). Εν συνεχεία, πληροφορεί ότι “επιχειρίσθη το εμπορικόν επάγγελμα εις αλλοτρίαν γην” και ότι “έως την νεαράν ηλικίαν του προεμελέτει διά να τα βάλη εις έργον”. Επίσης, γνώριζε “την χρείαν της μαθήσεως… και έμαθεν εντελώς τας χρησιμοτέρας”.
Ως πρώτον πόνημά του, κατά τον “Ανώνυμον”, στην “ημετέραν διάλεκτον” εσύνθεσε με “ακραίαν σαφήνειαν τους Δώδεκα Γεωγραφικούς Πίνακας της Ελλάδος, και διάφορα άλλα επωφελή πονήματα” (ό. π., 32) και μάλιστα “ιδίοις αναλώμασι”. Στη συνέχεια, “συλλέγοντας το έχειν του όλον, και συνδρομητάς επιτυχών και συνεργούς, ητοίμασε, κηδεμόνας… και εις ακμήν έφερεν βεβαίας επιδόσεως”.
Ήταν, λοιπόν, πλέον έτοιμος “ο της Ελλάδος ελευθερωτής” να κατατροπώσει τους τυράννους και επρόσμενε “να ιδή ογλήγορα ελευθέραν την Ελλάδα άπασαν, εξαλειμμένον δε το οθωμανικόν κράτος”. Όμως, “τότε ένας προδότης, ο ουτιδανώτερος των ανθρώπων… αναιτίως και παραλόγως… τον παραδίδει εις χείρας των τυράννων.
Παρά ταύτα, το έργο του και ο θάνατός του δημιούργησε “κρότον”, του οποίου η φήμη έφθασε “εις τας ακοάς των Ελλήνων”. Έτσι, “το αθώον αίμα του Ρήγα” θα συμβάλλει ώστε “ογλήγορα θέλουσιν εμφανισθή, βέβαια, οι οπαδοί του”. Και τότε οι Έλληνες θα αποδείξουν εμπράκτως την ευγνωμοσύνη τους στο “Κέντρον της Ελλάδος”, υψώνοντας στεφάνια δόξας για μνημόσυνό του “ως αρχηγού και πρώτου συνεργού εις την της Ελλάδος ελευθέρωσιν” (ό.π., 33).
Ο “Ανώνυμος” συγγραφέας ζητά από τους αναγνώστες να αφήσουν κατά μέρος τους “δισχυρογνώμονας” στην “αμάθειάν των”, ενώ παρακαλεί όσους αγαπούν την αλήθεια να συλλογιστούν ότι “η τύχη εις τοιαύτας επιχειρήσεις έχει άκραν δύναμιν”.
Στο σημείο αυτό αποκαλύπτει το όνομα του προδότη, “του μιαρού συντρόφου του, του αχρειεστάτου, λέγω, προδότου Οικονόμου” και πως “μία γραφή”, μία επιστολή που “ανέγνωσε … παραχρήμα τρέχει” και τον καταδίδει. Για να επιβεβαιώσει ότι μερικά “αναγκαία συμβεβηκότα” κατάστρεψαν κατά τύχη” τα προμελετήματα και κατορθώματα του μεγάλου Ρήγα” (ό.π., 33). Ευελπιστεί, όμως, ότι “η σάλπιγξ της ελευθερίας θέλει ακτινοβολήσει εις την ελληνικήν γην”.
Το κύριο χαρακτηριστικό του Ρήγα, κατά τον συγγραφέα της “Ελληνικής Νομαρχίας”, είναι η αισιοδοξία, μαζί με τις άλλες αρετές του, την ελπίδα για την επίτευξη του σκοπού. Ελπίδα την οποία στηρίζει στους κλέφτες των βουνών.
Στο τέλος του βιβλίου επανέρχεται στον Ρήγα και σε εκείνους που λένε: “Ε! ένας ήταν ο Ρήγας, και άλλος δεν ευρίσκεται”. Απευθυνόμενος στους “φιλοπάτριδας και εναρέτους άνδρας” τους λέγει να μη λυπηθούν “ολίγον αίμα”. Προτρέπει τους κλέφτες των βουνών “λάβετε τα σπαθιά της δικαιοσύνης, και ας ορμήσωμεν κατά των δειλών Οθωμανών” και “ας ξεσπαθώσωμεν μίαν φοράν, και το πράγμα θέλει έλθει μόνον του εις το τέλος” (ό. π., 148). Από την ένθερμη αυτή αναφορά στον Ρήγα Φεραίο και τις αρχές του συνάγεται ότι πιθανόν η “Ελληνική Νομαρχία” είναι έργο κάποιου οπαδού του. Με το βιβλίο εκφράζει, μάλιστα, τον πόνο των Ελλήνων για τον μαρτυρικό θάνατο του Ρήγα, καθώς και την αγανάκτησή του για τη σκλαβιά, ευαγγελιζόμενος την ελευθερία.
Έχει τονισθεί ότι “ο Ανώνυμος γνωρίζει το κήρυγμα του διαφωτισμού και τα μηνύματα της Γαλλικής Επανάστασης. Δεν τα ασπάζεται. Ούτε καν αναφέρεται στα γεγονότα αυτά” (Κρεμμυδάς, 317) και ότι εκφράζει μια προεπαναστατική “ουτοπία”.
Εν κατακλείδι, θα λέγαμε ότι η “Ελληνική Νομαρχία στηρίζεται, όντως, στις αρχές του Ρήγα και δεν διαθέτει τα συνωμοτικά χαρακτηριστικά της Φιλικής Εταιρείας, ούτε τα κοινωνικά και πολιτικά στοιχεία του Γαλλικού Διαφωτισμού. Διαπνέεται από ένα ελληνοκεντρικό Διαφωτισμό, όπως και ο Κοσμάς ο Αιτωλός (1714-1779), ο οποίος ζητούσε την αφύπνιση του Γένους με τα διακόσια σχολεία που ίδρυσε. Χαρακτηριστικό και των δύο είναι ότι έδρασαν πριν από τη Γαλλική Επανάσταση, η οποία και θα εμπνεύσει τους επόμενους Έλληνες Διαφωτιστές.
ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ
- Ανωνύμου του Έλληνος, Ελληνική Νομαρχία, εκδόσεις Αναξίμανδρος, Αθήνα 1971.
- Νίκου Α. Βέη, Έρευνες και στοχασμοί γύρω από την “Ελληνική Νομαρχία” και τον συγγραφέα. Πρόλογος στο βιβλίο “Ελληνική Νομαρχία”, Αναξίμανδρος, Αθήνα 1971.
- Πασχάλη Κιτρομηλίδη, “Νεοελληνικός Διαφωτισμός”, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2009.
- Βασίλη Κρεμμυδά, “Ανωνύμου του Έλληνος, Ελληνική Νομαρχία”. Μια απόπειρα.