Δεν υπάρχει έθιμο πιο πλατιά διαδεδομένο σ’ όλες τις χώρες, σ’ όλο τον κόσμο και όλες τις εποχές, από το έθιμο της Πρωταπριλιάς, σύμφωνα με το οποίο κατά την ημέρα αυτή πρέπει να προσπαθεί ο ένας να γελάσει τον άλλο. Πού όμως μπορεί αλλά και πώς να αποδώσει κανείς την τόσο μεγάλη εξάπλωση αυτής της συνήθειας; Κατά πάσα πιθανότητα στην έμφυτη ροπή που έχουμε όλοι μας να λέμε ψέματα. Την πρώτη μέρα του Απριλίου το ψέμα δεν είναι κολάσιμο και γι’ αυτό βασιλεύει πέρα για πέρα.
Τώρα είναι άλλο θέμα και άλλο ζήτημα αν τα πρωταπριλιάτικα ψέματα είναι συνήθως αθώα και αβλαβή, σε αντίθεση με άλλα ψέματα “καθημερινά” σαν τα πούμε. Η αρχή αυτού του εθίμου, όπως και όλων των άλλων λαϊκών δοξασιών, χάνεται στα βάθη της ιστορίας. Μπορούμε όμως με βεβαιότητα να πούμε ότι είναι απομεινάρι κάποιου πανάρχαιου εθίμου ή μάλλον κάποιας μαγικής τελετής που δεν μπορούμε να ξέρουμε πώς ακριβώς δημιουργήθηκε. Βέβαια το ψέμα δεν παύει να είναι μια φυσιολογική ανάγκη και πάντοτε το “απόθεμα” της ψευτιάς δεν εξαντλείται.
Υπάρχουν ψέματα αληθινά, αλλά και ψεύτικα. Επανέρχομαι όμως στο ψέμα ως φυσιολογική ανάγκη. Η ερμηνεία αυτή θυμίζει τα παραμύθια του Ναρσεντίν Χότζα. Πολύ πιο όμορφη και πιο ανθρώπινη είναι κάποια διήγηση σχετική με την Πρωταπριλιά που αναφέρεται στις Ινδίες. Οι γερόντισσες ,λοιπόν, διηγούνται ότι μια φορά και έναν καιρό ζούσε ένας μαχαραγιάς που έβλεπε με πόνο τις καταστροφές που προξενούσε το ψέμα στον κόσμο.
Ο ίδιος υπέφερε πάρα πολύ και η καρδιά του σπαραζόταν γιατί δεν μπορούσε να ξεριζώσει αυτή την τόσο κακή συνήθεια. Μία μέρα τόλμησε, αφού το σκέφτηκε αρκετά, να καλέσει στο παλάτι του, όλους τους σοφούς του κόσμου και τους παρακάλεσε να βρουν ένα γιατρικό και φυσικά έναν τρόπο να μη λένε οι άνθρωποι ψέματα. Εξήντα μέρες και εξήντα νύχτες συσκέπτονταν οι σοφοί και στο τέλος δήλωσαν στο σιλιά ότι κατέληξαν στη γνώμη ότι το ψέμα είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένο με τον άνθρωπο. Ο μαχαραγιάς δεν αποθαρρύνθηκε και αφού βασάνισε πολύ το μυαλό του βρήκε μια λύση.
Έβγαλε ένα φιρμάνι και διέταξε να αφιερωθεί μια ολόκληρη μέρα και αυτή η μέρα θα ήταν η πρώτη του Απριλίου, ώστε ο καθένας να λέει όσα ψέματα θέλει. Ψέματα λοιπόν και μόνο ψέματα, με το σκοπό να λεχθούν όλα τα ψέματα που είναι δυνατόν να υπάρχουν και έτσι οι άνθρωποι να αρχίσουν να λένε την αλήθεια. Το τι επακολούθησε βέβαια δεν περιγράφεται. Συνηθισμένοι οι άνθρωποι να λένε καθημερινά ψέματα, την πρώτη του Απρίλη τα έχασαν και άρχισαν να λένε ψέματα τα ψέματα! Δηλαδή δεν έλεγαν παρά μόνο αλήθειες!
Έτσι οι αφεντάδες έμαθαν
ότι οι υπηρέτες τους έκλεβαν, έμαθαν επίσης οι άνδρες ότι οι γυναίκες τους
τους απατούσαν και οι πεθερές έμαθαν το πόσο οι γαμπροί τους τις μισούσαν. Όλοι έγιναν άνω-κάτω, εξερράγη τότε μια επανάσταση και έπιασαν τον μαχαραγιά και τον έκλεισαν στη φυλακή, δίνοντάς του την δυνατότητα να φιλοσοφεί εκεί μέσα που θα ήταν κλεισμένος και να αποκτήσει άλλη γνώμη για τη ματαιότητα των εγκοσμίων. Και έτσι βέβαια, κατά τον τρόπο αυτό επανήλθε το μόνιμο καθεστώς της ψευτιάς, με τη διαφορά ότι καθιερώθηκε η πρώτη του Απρίλη για να λέγονται με πλήρη επίγνωση τα ψέματα, σε ανάμνηση που βασίλευε η αλήθεια…
Και τι σαν βασίλευε η αλήθεια, όλα τα έκανε θάλασσα, χάθηκαν τ’ αυτά και τα καλάθια, όπως φαίνεται. Πού καταλήγουμε λοιπόν; Δεν είναι σπάνιο τα πρωταπριλιάτικα ψέματα να έχουν συνέπειες τραγικές. Η ιστορία αναφέρει κάποια τέτοια περίπτωση.
«Ο Μέγας Πέτρος, αυτοκράτωρ της Ρωσσίας σκέφθηκε να αναστατώση όλη την Πετρούπολη με κάποιο του Πρωταπριλιάτικο αστείο. Έβαλε και μάζεψαν ολόγυρα στην πρωτεύουσα, χωρίς να το πάρουν χαμπάρι οι κάτοικοι, τεράστιους όγκους από άχυρα. Τα μεσάνυχτα της πρώτης Απριλίου διέταξε και βάλαν ταυτόχρονα φωτιά σε όλα τα άχυρα και σε πέντε λεπτά μέσα η πόλις είχε περικυκλωθεί από τεράστιες φλόγες.
Οι κάτοικοι ξυπνούσαν έντρομοι και νόμιζαν ότι καιόταν η πόλις. Με τα νυχτικά τους άρχισαν να τρέχουν μέσα στα χιόνια, κυττάζοντας να γλυτώση καθένας ό,τι είχε το πιο πολύτιμο. Μέσα στον πανικό, η μητέρες έχαναν τα παιδιά τους, η γυναίκες άνδρες των. Τα διάφορα κακοποιά στοιχεία άρχισαν να λεηλατούν τα εγκαταλελειμμένα οικήματα και η πόλις πήρε πραγματικά τραγικήν όψη.
Ύστερα όμως από λίγο άρχισαν να διατρέχουν την πόλη κήρυκες που φώναζαν:
“Ησυχάστε. Σήμερα είναι Πρωταπριλιά!”.
Το αποτέλεσμα του αστείου του Μεγάλου Πέτρου ήταν ο θάνατος πεντακοσίων ανθρώπων που έχασαν τη ζωή τους μέσα στην αναμπουμπούλα».
Ας έρθουμε όμως και στην δική μας Πρωταπριλιά, όπως μας λένε και οι επόμενοι στίχοι, αφού ο Απρίλης είναι από τους πιο φαιδρούς και ανθισμένους μήνες του χρόνου!
“Τότε λιώνουνε τα χιόνια κι έρχονται τα χελιδόνια
με χαρούμενες φωνές για να βρούνε στα μπαλκόνια
και στις στέγες τις ψηλές
τις παλιές τους τις φωλιές”.
Υπάρχει όμως και μία άλλη Πρωταπριλιά… Έτσι όπως θα μας την περιέγραφε ο αείμνηστος λαογράφος μας Κωστής Φραγκούλης. Θα ανατρέξω κάποιες δεκαετίες πίσω και συγκεκριμένα στην πρώτη του Απρίλη του 1987 σ’ ένα απόσπασμα από το χρονογράφημά του στην εφημερίδα “Δημοκράτης”, την τότε ηρακλειώτικη παγκρήτια πρωινή εφημερίδα:
«Πρώτη Απριλίου σήμερα και σας εύχομαι καλό μήνα και να προσέχετε. Όχι μόνο γιατί με τόσα οχήματα που έχουμε τόσο απρόσεκτά και ασύδοτα μηχανάκια, η κυκλοφορία για εποχούμενους και πεζούς είναι προβληματική αν όχι και επικίνδυνη, αλλά να μην πέσετε θύμα και καμίας φάρσας. Γιατί σήμερα κατ’ έθος βασιλεύει το πρωταπριλιάτικο ψέμα. Και μπορεί κάποιος γνωστός ή κάποια γνωστή σας, αλλά και άγνωστοι ακόμα, να σας σκαρώνουνε κανένα αστείο καλόγουστο ή όχι αδιάφορο.
Βέβαια υπάρχουν πολλοί και πολλές που έχουνε όλο το χρόνο πρωταπριλιά και ιδίως οι γυναίκες που μας λέει σχετικά ένα στιχάκι:
“Πολυκατοικία είναι της γυναίκας η καρδιά
και στα χείλη κάθε μέρα, έχει την Πρωταπριλιά».
Αυτό βέβαια το βιώνει ένας Κρητικός ερωτευμένος που “πολιορκεί” πολύ καιρό την αγαπημένη του για να του δώσει δύο φιλιά. Εκείνη το αναβάλλει πεισματικά ή και το αρνείται. Και εκείνος… ομολογεί:
“Χρόνια σε παρακαλούσα να μου δώσεις δυό φιλιά
και όταν μου τα υπεσχέθης… ήτανε Πρωταπριλιά”.
Πόσες τέτοιες Πρωταπριλιές ζήσαμε και εμείς τότε… Εκείνα τα χρόνια στα πρώτα μας φτερουγίσματα… Ήταν διαφορετικοί εκείνοι οι καιροί και πολλά από τα πρωταπριλιάτικα ψέματα έκρυβαν στο βάθος τους αλήθειες… Αλήθειες που μας φαίνονταν ψεύτικες, αλλά ήταν πραγματικές!