Χειμώνας του 1936. Σίγουρα το Ηράκλειο παρουσιάζει μια ιδιαίτερη πνευματική κίνηση απ’ όλες τις πόλεις της Κρήτης. Μια κίνηση που άρχισε να δημιουργείται το 1908. Ήταν εκείνη η χρονιά που ο Δημήτρης Βικέλας δώρισε τα βιβλία του στο Δήμο Ηρακλείου, τότε ιδρύθηκε η Βικελαία Βιβλιοθήκη. Τότε γίνονται και οι ανασκαφές στην Κνωσό και ο συγγραφέας και ιστορικός Γιάννης Μουρέλλος βγάζει πρώτα το περιοδικό “Κρητική στοά” και λίγο αργότερα την “Νέα Εφημερίδα”. Η “Κρητική στοά” ήταν μία ετήσια φιλολογική, καλλιτεχνική και επιστημονική επιθεώρηση.
Κρητικοί επιστήμονες και λογοτέχνες έγραψαν σ’ αυτή όπως ο Νίκος Καζαντζάκης, η Γαλάτεια με τα ψευδώνυμα Πέτρος και Πετρούλα Ψηλορείτη, ο Στέφανος Ξανθουδίδης, ο Ιωσήφ Χατζηδάκης, ο Γεώργιος Χατζηδάκης, ο Θρασύβουλος Σταυράκης, ο Μιχάλης Καλυβίτης, ο Λευτέρης Αλεξίου, ο Μιχάλης Αναστασίου, ο Γιάννης Σταυριδάκης, ο Κωστής Χαριτάκης και κάποιοι άλλοι που έπαψαν από καιρό να γράφουν. Τελικά σε τρεις μόνο τόμους εκδόθηκε η “Κρητική στοά”, η οποία φυλάσσεται ιεροπρεπώς στο τμήμα περιοδικών της Βικελαίας Βιβλιοθήκης. Ο Γιάννης Μουρέλλος όμως, από το 1911 μέχρι και το 1926, τύπωσε την “Νέα Εφημερίδα”.
Μεγάλη απήχηση εκείνην την περίοδο είχε το περιοδικό “Ερωτόκριτος” από τον Στέφανο Ξανθουδίθη. Ξανά ο Μουρέλλος επανέρχεται με νέα έκδοση περιοδικού, λογοτεχνικού περιεχομένου, τα “Νεοελληνικά γράμματα” μέχρι το έτος 1928. Στη συνέχεια μια νέα εφημερίδα, η “Ελευθερη Σκέψις”, επίσης του Γιάννη Μουρέλλου κάνει έντονη την παρουσία της με συνεργάτες όπως οι: Άρης Χατζηδάκης, Πέτρος Στυλίτης, Γιάννης Σφακιανάκης, Μανόλης Αποστολίδης, Νίκος Σταυρινίδης, Μαρίκα Κόμη και Κατίνα Παίζη. Η ζωή αυτής της εφημερίδας διήρκεσε μόνο πέντε χρόνια, από το 1928 μέχρι το 1933.
Το 1935 εξεδόθη πάλι, αλλά ήταν καθαρά πολιτική. Τα λογοτεχνικά άρθρα της ήταν ελάχιστα. Το 1930 γίνεται μια κίνηση για τη δημιουργία μιας έντονης πνευματικής ζωής και ιδρύεται το σωματείο “Πνευματική Κοινότης”. Πραγματικά το Ηράκλειο παρουσίασε τότε ζωηρή πνευματική κίνηση. Δυστυχώς όμως η “Πνευματική Κοινότης” διαλύθηκε γρήγορα, χωρίς τίποτα το σημαντικό ν’ αφήσει πίσω της.
Τα παραπάνω στοιχεία, αλλά και το κείμενο που ακολουθεί αναφέρονται στην εβδομαδιαία φιλολογική, καλλιτεχνική και επιστημονική εφημερίδα “Νεοελληνικά Γράμματα” με ημερομηνία 12.12.1936, ημέρα Σάββατο. Η συγκεκριμένη εφημερίδα εκδιδόταν στην Αθήνα, τα γραφεία της ήταν στην οδό Βουλής, αριθμός 1, διευθυντής της ήταν ο Αλέκος Φωτιάδης και ιδρυτής ο Κ. Ελευθερουδάκης. Προπολεμικά βέβαια, επόμενο ήταν ο αριθμός τηλεφώνου να είναι πενταψήφιος: 25777.
Το άρθρο που αναφέρεται στην πνευματική κίνηση της πόλης μας το υπογράφει ο δημοσιογράφος και λόγιος Καστρινός, Μανόλης Α. Αποστολίδης.
«Τα τρία τελευταία αυτά χρόνια η λογοτεχνική και καλλιτεχνική κίνηση του Ηρακλείου παρουσιάζει περισσότερο ενδιαφέρον. Εκδίδονται βιβλία και περιοδικά και γίνονται ταχτικά διαλέξεις, εκθέσεις ζωγραφικής, μουσικές συναυλίες. Σήμερα στο Ηράκλειο βγαίνουν τρία λογοτεχνικά περιοδικά:
Οι “Κρητικές Σελίδες” της κ. Θάλειας Καλλιγιάννη, τα «Φύλλα Τέχνης» του κ. Μηνά Δημάκη και το “Κάστρο” του κ. Λευτέρη Αλεξίου. Τα Φύλλα Τέχνης και το “Κάστρο” περιέχουν μόνο την εργασία των εκδοτών τους. Στις “Κρητικές Σελίδες” συνεργάζονται οι περισσότεροι από τους λογοτέχνες του Ηρακλείου.
Καινούργια βιβλία που βγήκαν αυτό το καλοκαίρι είναι: “Οι “Απλοί Σκοποί” της δεσποινίδος Κατίνας Παίζη, οι “Σαρκασμοί” του κ. Μανώλη Δερμιτζάκη και οι “Δώδεκα Εφιαλτικές Βινιέττες” του κ. Άρη Δικταίου. Και τα τρία αυτά βιβλία είναι στίχοι. Η κριτική τα δέχτηκε με ευνοϊκά λόγια.
Καλλιτεχνική κίνηση το Ηράκλειο απόχτησε μόνο τα τελευταία χρόνια.
Πριν από το 1926 γινότανε εκθέσεις ζωγραφικής, αλλά κατά μεγάλα χρονικά διαστήματα και από ζωγράφους περαστικούς. Στα 1928 εμφανίζεται με έκθεση, για πρώτη φορά, ο Ηρακλειώτης ζωγράφος κ. Ευάγγελος Μαρκογιαννάκης, που εργαζότανε πολλά χρόνια στην αγιογραφία· ο κ. Μαρκογιαννάκης είναι αυτοδίδαχτος. Ξέρει όμως καλά το χρώμα και τη γραμμή. Από την εποχή αυτή ταχτικά, σχεδόν κάθε χρόνο, κάνει έκθεση. Επίσης κάνουν εκθέσεις οι κ.κ. Νίκος Σαντοριναίος, Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης, Κώστας Ρωμανός, η δεσποινίς Ζωγράφου, καθηγητές όλοι της ζωγραφικής, και μερικοί από την άλλην Ελλάδα.
Το κοινό του Ηρακλείου αρχίζει να ενδιαφέρεται για την καλλιτεχνία και τις καλές τέχνες. Όχι φυσικά όλο ένα μέρος μονάχα· όλο το άλλο αγνοεί τελείως κάθε πνευματική κίνηση. Σήμερα οι λογοτέχνες του Ηρακλείου προσπαθούν να κάμουν το πολύ κοινό να ενδιαφερθεί για τα γράμματα και τις τέχνες.
Για τον σκοπόν αυτό η εφημερίς “Δράσις” καθιέρωσε φιλολογική σελίδα, που την διευθύνει ο κ. Μανώλης Αποστολίδης. Στην Φ.Σ. συνεργάζονται όλοι οι διανοούμενοι του Ηρακλείου. Ύστερα από λίγον καιρό θα δίδωνται ταχτικά και διαλέξεις. Οι προσπάθειές τους αυτές θα αργήσουν να φέρουν αποτελέσματα, αλλά είναι βέβαιοι ότι ο κόσμος κάποτε θα τους προσέξει και θα τους αγαπήσει».
Αυτή ήταν η πνευματική κίνηση και φυσικά η πνευματική ζωή του Ηρακλείου. Με πολλά ενδιαφέροντα, ίσως μοναδικά, για μια επαρχιακή μεγαλούπολη. Και όλα αυτά λίγα χρόνια πριν ξεσπάσει ο πόλεμος και ακολουθήσουν όλες εκείνες οι συμφορές που τόσο στιγμάτισαν τον τόπο μας…