Η τραγωδία «Προμηθεύς Δεσμώτης» φέρει την υπογραφή του Αθηναίου τραγωδιογράφου Αισχύλου (525 π.Χ. , Ελευσίνα – 456 π.Χ., Γέλα Μεγάλης Ελλάδας) και πραγματεύεται τα πάθη του αλυσοδεμένου Προμηθέα στον Καύκασο κατόπιν διαταγής του πατέρα θεών και ανθρώπων, του Δία, εξαιτίας ευεργεσιών του στο ανθρώπινο γένος και της αρνήσεώς του ν’ αποκαλύψει στο Δία πώς θ’ αποφύγει την ανατροπή του που θα έρθει σύντομα και με αισχρό τρόπο.
Ο «Προμηθεύς Δεσμώτης» του Αισχύλου είναι από τα σημαντικότερα έργα της αρχαιοελληνικής τραγωδίας. Ο Προμηθέας, ως κεντρικός ήρωας του δράματος, είναι ο αμφισβητίας της παντοδυναμίας των θεών και φιλάνθρωπος κλέφτης της φωτιάς κόντρα στον αλαζόνα και αγνώμονα αρχηγέτη των θεών Δία.
Υπομένει αγέρωχα το μαρτύριό του στον Καύκασο και παραδίδει μαθήματα ήθους στους τιμωρούς του αναλαμβάνοντας τις συνέπειες των πράξεων και των επιλογών του.
Απέναντί του βρίσκονται έμμεσα, δηλαδή μέσω της περιγραφής των αποφάσεών του και όλων όσα έχει διαπράξει ή πρόκειται να κάνει, ο Δίας και άμεσα ο απεσταλμένος του Δία και «φερέφωνό» του στον Καύκασο, Ερμής, αλλά και οι εκτελεστές της τιμωρίας που επέβαλε ο αρχηγός των θεών στον Προμηθέα, Ήφαιστος, Κράτος και Βία.
Στον αντίποδα, «σύμμαχοι» του Προμηθέα στα δεινά που τον βρήκαν στέκονται ο Ωκεανός και ο Χορός των Ωκεανίδων, των θυγατέρων του.
Η παρουσία της «οιστροδίνητης» Ιούς, που περιπλανιέται λόγω της ερωτικής αντιζηλίας της Ήρας, εξυπηρετεί μάλλον την ανάγκη να ιδούμε και το προφητικό «χάρισμα» του Προμηθέα και το ότι είναι φιλικός προς οποιονδήποτε εκτός απ’ τους αχάριστους στις ευεργεσίες του θεούς, αλλά και ένα ακόμη «θύμα» των θεών.
Ο Προμηθέας, πέρα απ’ ότι προσέφερε τη βοήθειά του στο Δία και στους συν αυτώ θεούς να πάρουν την εξουσία του Κρόνου, ήταν εκείνος που συνέβαλε σημαντικά και πολυποίκιλα, ώστε το ανθρωπολόι να πάψει να ζει στα «σκοτάδια» και εξαρτημένο απ’ τους θεούς αφενός και να μπουν αφετέρου οι βάσεις για κάθε πνευματική πρόοδο και υλική του ευημερία.
Παρά ταύτα, ούτ’ από τους ανθρώπους κανείς δεν προσέρχεται στον Καύκασο για να λευτερώσει τον Προμηθέα. Το έργο ξεκινά με το δέσιμο του Προμηθέα από τον Ήφαιστο και το Κράτος και τη Βία κατά παραγγελία του Δία.
Αφού μεσολαβούν ο ερχομός του Χορού και το πέρασμα του Ωκεανού και της Ιούς, οι συζητήσεις με τους οποίους μάς «γνωρίζουν» το παρελθόν του Προμηθέα, η τραγωδία ολοκληρώνεται με την άφιξη του Ερμή και την – έπειτ’ από την αλαζονική «ακαμψία» του Δία και την υπερήφανη σιωπή του Προμηθέα – υπό νέα, πιο οδυνηρή, μορφή παράταση της τιμωρίας του ήρωά μας.
Μέσα στο έργο συναντούμε στίχους που αφήνουν την εντύπωση στο θεατή ή τον αναγνώστη να πιστέψει ότι ο Αισχύλος έδωσε τέλος στα μαρτύρια του Προμηθέα σε μιαν επόμενη τραγωδία, τον «Προμηθέα Λυόμενο».
Σε ό,τι αφορά τις ευεργεσίες του, μ’ αποκορύφωμα την κλοπή της φωτιάς προκειμένου να τη δώσει στους ανθρώπους, ο Προμηθέας πρέπει να ‘ταν ο πρωταγωνιστής μιας ακόμη Αισχύλειας τραγωδίας υπό τον τίτλο «Προμηθεύς Πυρφόρος».
Οι ήρωες και η συμπεριφορά και η στάση τους, καθώς εξελίσσεται η πλοκή του «Προμηθέως Δεσμώτη», όπως παρουσιάζονται από τον Αισχύλο, συχνά παραπέμπουν σε άλλους ήρωες της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, της δραματικής ή της επικής ποίησης.
Τελικά, ποιος είναι ο νικητής και ποιος ο χαμένος της τραγωδίας μας; Ο Δίας ή ο Προμηθέας; Ψάχνοντας για την απάντηση, ας συγκρίνουμε τους δύο πρωταγωνιστές της παρούσας τραγωδίας με τον Κρέοντα και την Αντιγόνη στην «Αντιγόνη» του Σοφοκλή.
Ας ιδούμε πρώτα τους ήρωες στο έργο του Σοφοκλή. Η Αντιγόνη, λοιπόν, αψηφά τους γραπτούς κανόνες του εφήμερου και θνητού άρχοντα, με τους οποίους ο Κρέων, αυταρχικός και αλαζόνας, επιζητεί να σταθεροποιήσει την εξουσία του.
Η ηρωΐδα διαλέγει να πάρει το μέρος των άγραφων νόμων, οι οποίοι λειτουργούν ως συνεκτικός κρίκος των μελών των ανθρωπωκοινωνιών.
Η Αντιγόνη δεν είναι μια υποταγμένη στη μοίρα της ανθρώπινη ύπαρξη, αλλά διαπράττει ένα ασήμαντο στο πέρασμα των χρόνων για τον ανθρώπινο νου και τρόπο ζωής νομικό παράπτωμα, παρακούει τις διαταγές του τωρινού βασιλιά· στην πραγματικότητα, όμως, δρώντας όπως έδρασε και μη μένοντας απαθής και αδρανής, απέτρεψε ένα μεγάλο διαχρονικής ισχύος ηθικό παράπτωμα, τη μη ταφή και κατά συνέπεια την ασέβεια σε νεκρό.
Για το μέγεθος του συγκεκριμένου παραπτώματος, αρκεί να ανατρέξουμε στην αθηναϊκή ιστορία και να δούμε πώς οι Αθηναίοι τιμωρήσανε τους συμπολίτες τους νικητές στρατηγούς των Αργινουσών (406 π.Χ.) επειδή δεν φρόντισαν να μαζέψουν και δεν έθαψαν τους νεκρούς της ναυμαχίας.
Απέναντι από την Αντιγόνη στέκεται ο Κρέων, ο οποίος δε λογαριάζει το πατροπαράδοτο ηθικό δίκαιο, αλλά αναζητεί εις μάτην θεμέλια για την εξουσία του σε εφήμερα διατάγματα και προσπαθεί να την εδραιώσει επιβάλλοντας ποινές σε όσους δεν πειθαρχούν στους νόμους του, οι οποίοι, όμως, όπως κάθε γραφτός νόμος, είναι πεπρωμένο να έχουν πρόσκαιρη ισχύ και δύναμη.
Κατόπιν τούτων, η Αντιγόνη, στο φερώνυμο δράμα, είναι, αν και χάνει τη ζωή της, η νικήτρια με τις αιώνιας ισχύος και ακατάλυτες αρχές και αξίες που πρεσβεύει και τις συναφείς με αυτές πράξεις της. Ερχόμαστε τώρα στον «Προμηθέα Δεσμώτη».
Ο Δίας είναι ο τωρινός πρωταφέντης των θεών και των ανθρώπων. Η εξουσία του δεν θα είναι μόνιμη· θα έρθει η ώρα που θα χάσει το θρόνο του από κάποιον άλλο, όπως ακριβώς εκθρονίστηκαν οι πριν απ’ αυτόν αφέντες των θεών, ο Ουρανός και ο Κρόνος.
Για να επιβάλλει, όμως, τις αποφάσεις και την εξουσία του ο Ζευς, χρησιμοποιεί απειλές και σωματικές κακώσεις σε βάρος όσων δεν υπακούνε στο θέλημά του. Ο Προμηθέας και την φωτιά κλέβει από τους θεούς και αρνείται να αποκαλύψει στο Δία ποιος είναι εκείνος που θα του πάρει το βασιλίκι.
Η φιλανθρωπία του Προμηθέα των ελληνικών μύθων θυμίζει τη Σουμεριακή θεότητα Enki που ήταν ένας θεός που διακρινόταν για τη σοφία και τη δημιουργικότητά του προς όφελος της ανθρωπότητας.
Κοντά σε αυτούς, ας μην λησμονούμε και τον Matarisvan, που, σύμφωνα με τους αρχαίους σανσκριτικούς ύμνους, έφερε κρυμμένη φωτιά στους μεγάλους σοφούς της αρχαίας Ινδίας.
Σύμφωνα με τους νόμους τους νέους, με τους οποίους ο Δίας έχει «το λύειν και το δεσμείν», ο ήρωάς μας διαπράττει αδίκημα και τιμωρείται όπως βλέπουμε στην παρούσα τραγωδία· στην πραγματικότητα, όμως, ο Προμηθέας, ενεργώντας όπως ενέργησε, εμπόδισε ένα σημαντικό ηθικό έγκλημα, το να παραμείνουν οι άνθρωποι σκλάβοι της αμάθειας και υποχείριοι εκείνων που διαχειρίζονται τη φωτιά, τη γνώση και της κάθε λογής δύναμη.
Ο Προμηθέας του Αισχύλου μοιάζει μεν ηττημένος και καταπτοημένος στον Καύκασο με τα αλυσοδεμένα μαρτύρια που του επέβαλε ο κατ’ εικόνα νικητής Δίας, πλην, όμως, η τιμωρία του αυτή είναι παροδική και δεν τον λυγίζει, και γιατί ξέρει ότι ο τιμωρός του δεν έχει πολύ μέλλον μπροστά του και επειδή γνωρίζει ότι θα έρθει κάποια στιγμή και ο ελευθερωτής του αφενός, μα και ότι οι άνθρωποι – μην αφήνοντας την προσφορά και τη θυσία του να πάνε στράφι – θα προκόψουν και θα ελευθερωθούν διαπαντός ψυχικά, πνευματικά, ηθικά από κάθε δυνάστη αφετέρου.
Κάτι επίσης που θα πρέπει – πριν προχωρήσουμε – να επισημάνουμε είναι και το ότι λόγω της ηθικής ανωτερότητάς της η Αντιγόνη, στο Σοφοκλή, μόνη της αντιστέκεται στον Κρέοντα, ενώ η αδελφή της, η Ισμήνη, από φόβο μιας βασιλικής τιμωρίας αν συμπράξει στην ταφή του νεκρού Πολυνείκη και με περιορισμένο το βλέμμα στον «ορατό ορίζοντα», αρνείται να τη βοηθήσει.
Στον Αισχύλο βλέπουμε κάτι παρόμοιο: ο Ωκεανός, φοβούμενος μήπως ξεσπάσει επάνω του ο θυμός του Δία και ίσως επειδή νοιάζεται για το παρόν και το άμεσο μέλλον του και όχι το μακρινό, όταν φεύγει από τον Καύκασο, εμφανίζεται λιγότερο «ζεστός και πρόθυμος» να συντρέξει τον Προμηθέα απ’ όσο ήταν όταν είχε έρθει να τον δει.
Έτσι, Αντιγόνη και Προμηθέας είναι γραπτό να φαίνονται ότι πρόκειται να υπομείνουν μέχρι τέλους δραματικά μόνοι τα αναπόδραστα μαρτύριά τους. Επομένως, η απάντηση είναι πως όταν συγκρούονται αναμεταξύ τους ο Δίας ως φορέας της υλικής ανωτερότητας και ο Προμηθέας της ηθικής και πνευματικής δύναμης, η ζυγαριά φαινομενικά κλίνει υπέρ του πρώτου, προς στιγμήν, αλλά ο αληθινός και μακραίωνος νικητής είναι ο δεύτερος.
Όπως ο Προμηθέας προφητεύει στην τραγωδία του Αισχύλου ό,τι πρόκειται να συμβεί στην Ιώ, όμοια ο Όμηρος στη «Νέκυια» της «Οδύσσειας» (ραψωδία Λ), βάζει στο στόμα του Τειρεσία μαντεύματα για το μέλλον του Οδυσσέα.
Στον «Οιδίποδα επί Κολωνώ», ο Σοφοκλής παρουσιάζει το Θησέα να προσπαθεί να μεσολαβήσει για τη συμφιλίωση μεταξύ Οιδίποδα και θεών. Τον ίδιο ρόλο, του διαμεσολαβητή, φιλοδοξεί, στον «Προμηθέα Δεσμώτη», να παίξει και ο Ωκεανός ανάμεσα στο Δία και στον Προμηθέα.
Ο Ωκεανός, όπως φαίνεται στον «Προμηθέα Δεσμώτη», σύμφωνα με τους ανθρώπους περιζώνει τον κόσμο όλο ως μεγάλος ποταμός και συνδέει τη γη με τον ουρανό και τον κάτω κόσμο. Ως προστάτης όλων των πραγμάτων μέσα στη θάλασσα, οι άνθρωποι τον αντιμετωπίζουν ως έναν καλοσυνάτο και συνετό θεό και μια ευγενική πατρική φιγούρα.
Ο Ωκεανός δεν είναι δειλός· είναι πρόθυμος να βοηθήσει τον Προμηθέα, αλλά, όμως, αφού δεν είναι ο από τη μοίρα προορισμένος για σωτήρας του και επειδή δεν μπορεί ο ίδιος να μεταπείσει παρά τα προαναφερθέντα πλεονεκτήματά του υπέρ του Προμηθέα το Δία σηκώνεται και φεύγει άπρακτος, κάτι που δεν εξυπηρετεί καθόλου την εξέλιξη της πλοκής του δράματος.
Η τιμωρία του στα μάτια των θεών αλαζόνα Προμηθέα θυμίζει μάλλον και το τέλος του υπερφίαλου Καπανέα από τους «Επτά επί Θήβας» του Αισχύλου, ενώ το ότι ο Ερμής είναι ο απεσταλμένος του Δία για εκπλήρωση των θελημάτων του είναι συχνό φαινόμενο στον Όμηρο, τόσο στην «Ιλιάδα», όσο και στην «Οδύσσεια».
Τέλος, όπως και οι Ερινύες κυνηγούν τον Ορέστη για το φόνο της μάνας του στη φερώνυμη τραγωδία του Ευριπίδη, έτσι και ο οίστρος κυνηγά συνεχώς την Ιώ του Αισχύλου. Το πέρασμα της Ιούς από τον Καύκασο δεν βοηθά ούτε τον Προμηθέα να γλιτώσει από τα βάσανά του, ούτε το Δία να τιμωρήσει τον ήρωά μας περισσότερο ή να μάθει αυτό που θέλει από εκείνον.
Το μόνο που επιτυγχάνεται είναι να γνωρίσουν οι θεατές και οι Ωκεανίδες του Χορού το ευγενές και παρηγορητικό προς την «ομοιοπαθούσα» Ιώ ήθος του Προμηθέα και το προφητικό του χάρισμα. Ο Αισχύλος θεωρείται επιδέξιος στο στήσιμο εξαιρετικών οπτικοακουστικών «εικόνων» και συχνά χρησιμοποιεί, για να πετύχει το σκοπό του, όπως ο Όμηρος στην «Ιλιάδα» και στην «Οδύσσεια», παρομοιώσεις από το φυσικό περιβάλλον.
Το έργο δεν έχει σκοπό να προβάλει την αλαζονική και υβριστική συμπεριφορά του Προμηθέα. Μέσα στους στίχους του θα βρούμε εκείνες τις αναφορές ότι ο Δίας που τώρα είναι σκληρόκαρδος και ισχυρογνώμων θα μαλακώσει και ότι προς «νουθεσία» των θεατών στο τέλος θα επέλθει η συμφιλίωση μετ’ από αμοιβαίες τρόπον τινά «υποχωρήσεις».
Μ’ άλλα λόγια, ο Αισχύλος θα θεωρούσε μεγάλη ασέβεια να προβάλει ως πρότυπα στον αρχαίο θεατή έναν υβριστή υπερήφανο Προμηθέα να «κονταροχτυπιέται» με τον παντοδύναμο αρχηγέτη των θεών Δία από τη μια και από την άλλη έναν σκληρόκαρδο και αγνώμονα Δία ως τιμωρό του φιλάνθρωπου Προμηθέα.
Ο Ιωάννης Ζερβός θεωρεί τον «Προμηθέα Δεσμώτη» ως «το πλέον συμβολικόν και το πλέον μεγαλήγορον δράμα όλων όσα ποτέ εγράφησαν». Ο ίδιος ο ήρωάς μας, κατά τον Τάσο Ρούσσο, «[…] προβάλλει ως το αιώνιο σύμβολο του επαναστάτη που μένει ακλόνητος στη θέση του, άφοβος μπροστά στη Δύναμη και τη Βία. Είναι το σύμβολο του πνεύματος που αντιμάχεται τις σκοτεινές δυνάμεις της ύλης».
Επιπλέον, ο Τ. Ρούσσος πιστεύει ότι «Ο θεός διδάσκει τη σοφία στον άνθρωπο μέσα από ένα μονοπάτι οδύνης» στην παρούσα τραγωδία του Αισχύλου, ο οποίος δεν επιδιώκει «να ρίξει απ’ το βάθρο του το Δία. Το αίσθημα της θρησκευτικότητας του ποιητή είναι αναμφισβήτητο».
Ενδιαφέρον, λοιπόν, έχει να σταθούμε και απ’ τα λόγια του Ωκεανού και σε τούτα: «Αν με ακούσεις/ θα πάψεις ν’ αγωνίζεσαι του κάκου, / βλέποντας πως ηγεμονεύει αφέντης/ τραχύς κι ανεύθυνος. […]» (μετάφραση Τ. Ρούσσου/ στ. 322 – 324).
Μας φέρνουν στο νου τους πρώτους στίχους απ’ τον «Πλούτο» του Αριστοφάνη, «Ω Ζευ και θεοί, τι βάσανο που είναι/ να γίνη κανείς δούλος σε τρελλό αφεντικό» (μετάφραση Σπ. Ν. Φίλιππα/ στ. 1 – 2).
Και αφού θυμηθήκαμε και τον κωμωδιογράφο Αριστοφάνη, ας ιδούμε από μιαν άλλη του κωμωδία, τους «Βατράχους», ότι μετά από ποιητικό αγώνα που έλαβε χώρα στον Κάτω Κόσμο, ο Πλούτωνας ξεπροβοδίζει τον Αισχύλο προς τη Γη με τα εξής λόγια, που μας βοηθούν να εκτιμήσουμε τρόπον τινά το έργο του:
«Εμπρός, Αισχύλε, λοιπόν πήγαινε στο καλό/και σώζε την πατρίδα μας/ με καλές συμβουλές και σωφρόνισε / τους ανόητους» (μετάφραση Νικ. Σ. Μπαξεβανάκη/ στ. 1500 – 1503). Και μια απ’ αυτές τις συμβουλές είναι, σίγουρα, αυτή που ο Ωκεανός δίνει στον Προμηθέα: «[…] η γλώσσα η αστόχαστη κακό δικό της κάνει» (μετάφραση Τ. Ρούσσου/ στ. 329), δηλαδή να λογικευτεί σε ό,τι λέει ή σκέφτεται εάν θέλει να μην τον βλάψει ο Δίας περισσότερο.
Θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι ο Προμηθέας στο τέλος της παρούσας τραγωδίας είναι «άξιος» της μοίρας του, αφού αντιμετωπίζει αρνητικά προκατειλημμένος απέναντι στο Δία και στους θεούς του Ολύμπου τον Ερμή και τις προτάσεις συμφιλίωσης που αυτός κομίζει.
Σωστά, αλλά ο Προμηθέας δεν έχει κάποιο σοβαρό λόγο να πιστεύει ότι ο Δίας, που διέταξε τον Ήφαιστο, το Κράτος και τη Βία να αλυσοδέσουν τον Προμηθέα στον Καύκασο ως κλέφτη της φωτιάς και που δεν αναγνώρισε την κατά την ανατροπή του Κρόνου φιλική του συμπαράσταση, είναι αυτός που τώρα, έστω και με όρους, την αποκάλυψη των γάμων που θα φέρουν το τέλος του τωρινού αρχηγέτη των θεών, θα θελήσει να τον απελευθερώσει από τα δεσμά του.
Επιπλέον, και ο Ερμής είναι προκατειλημμένος και κρίνει τον Προμηθέα από την κλοπή της φωτιάς, από τις λοιπές ευεργεσίες του προς το ανθρωπολόι και από την ελευθεροστομία του προς το Δία.
Δυστυχώς, όμως, για τον Προμηθέα η αρνητική προδιάθεση του Ερμή, που σχετίζεται ίσως και με «παραγγελιά» του Δία να μην υποχωρήσει σε τίποτα, ενισχύεται σε βάρος του ήρωα της τραγωδίας μας από την αγέρωχη στάση του προς τον αγγελιοφόρο των θεών στο «διάλογό» τους.
*Το παρόν άρθρο είναι αναπόσπαστο μέρος από ανέκδοτη μελέτη μου για τον «Προμηθέα Δεσμώτη» του Αισχύλου.
Ο Γεώργιος Η. Ορφανός είναι φιλόλογος, Msc Διαχ/σης Πολιτιστικής Κληρονομιάς & Διαχ/σης Πληροφ/κων συστημάτων