Σίγουρα η παιδεία μετά το 1870 εισέρχεται σε νέα περίοδο. Στις επαρχίες του Νομού Ηρακλείου λειτουργούν 18 δημοτικά σχολεία, 4 στην επαρχία Μαλεβιζίου, 3 στην Τεμένους, 6 στην Πεδιάδος, 4 στην Κινουρίου, 1 στην Μονοφατσίου.
Με τη σύμβαση της Χαλέπας 1878 ιδρύθηκαν στην Κρήτη φιλεκπαιδευτικοί σύλλογοι και αναπτύχθηκε ζωηρή πνευματική κίνηση, χάρα στην έκδοση εφημερίδων και τη δημιουργία βιβλιοθηκών. Παράλληλα ιδρύθηκαν σε μεγάλο αριθμό σχολεία, ιδίως επί του γενικού διοικητή Ιωάννη Φωτιάδη Πασά. Το 1881 η γενική συνέλευση των Κρητών ψήφισε τον “Νόμον περί παιδείας”, ο οποίος τέθηκε σε εφαρμογή με το διάταγμα της 24ης Ιουνίου 1981 και ίσχυσε ως το 1898. Ο νόμος αυτός που τον συνέταξαν οι Αντώνιος Μιχελιδάκης και Αντώνιος Βορεάδης καθιστούσε τη βασική παιδεία υποχρεωτική και για τα δύο φύλα και προέβλεπε την ίδρυση δημοτικού σχολείου όπου συγκεντρώνονταν 30 μαθητές και Ελληνικού που συγκεντρώνονταν 80 λ. Ανώτερα σχολεία (πλήρη γυμνάσια), ιδρύθηκαν στα Χανιά, στο Ηράκλειο και στη Νεάπολη.
Παρ’ όλα αυτά το ποσοστό των αναλφάβητων Κρητών ήταν υπερβολικά υψηλό. Σύμφωνα με την απογραφή του 1881 οι αγράμματοι χριστιανοί άνδρες ήταν 81,75% και οι αγράμματες χριστιανές γυναίκες 96,05%. Οι Τούρκοι ήταν σε καλύτερη κατάσταση, άνδρες 80,8% και γυναίκες 88,2%. Αυτή η διαφορά οφείλεται στο ότι οι Τούρκοι κατοικούν στις πόλεις, αντίθετα με τον χριστιανικό πληθυσμό, ο οποίος ανήκει στις αγροτικές τάξεις. Ας δούμε όμως τι αναφέρει το έγγραφο του αρχείου της Δημογεροντίας, το οποίο αφορά στις επαρχίες Καινουργίου και Πυργιωτίσσης, καθώς και στους προκρίτους αλλά και δημογέροντες των προαναφερομένων επαρχιών!
Προς την τμηματικήν Εφορείαν Ηρακλείου
Σεβασμιώτατε
Οι υπογεγραμμένοι δημογέροντες και πρόκριτοι των επαρχιών Καινουργίου και Πυργιωτίσσης έχοντες υπόψη ημών ότι ήρξατο ήδη το νέον σχολικόν έτος 1890-1891 προαγόμεθα να παρακαλέσωμεν την τμηματικήν εφορίαν Ηρακλείου ίνα εξακολουθήσει παρέχουσα τα προς διατήρισιν της Ελληνικής Σχολής Καινουρίου και Πυργιωτίσσης μέσα ή τουλάχιστον το ήμισυ του προς διατήρησιν της εν λόγω Σχολής απαιτουμένου χρηματικού ποσού, το δε υπόλοιπον εκ της Ιεράς Μονής Καλυβιανής.
Ευελπιστούντες, ότι η τμηματική εφορία θέλει λάβει υπόψη την παράκλησίν μας ταύτην τοσούτω μάλλον, καθόσον ένεκα της μακράς των επαρχιών μας αποστάσεως, αδυνατούμεν παντελώς ν’α ποστέλλωμεν τα τέκνα μας εις την πόλιν Ηρακλείου.
Εν Μοίραις τη 8η Σεπτεμβρίου 1890.
Υποσημειούμεθα ευσεβάστως
Α.Χ. Κατεχάκης Πλάτανος, Χαρ. Τζαγκαράκης, Α. Τρουλινάκης, Νικολής Σταθοράκης Γαλιά, Άγγελος Μιχελινάκης Πετροκεφάλι, Ιωάννης Φαφου- λάκης Πέρι, Μιχαήλ Μουσαδάκης Πηγαϊδάκια, Ευστράτιος Τσακιράκης Πόμπια, Ιωάννης Φραγκάκης Πόμπια, Μοίρες, Ζαρός, Αντώνιος Χιωτάκης Πόμπια, Ιωάννης Πολιουδάκης Πόμπια, Απόστολος Χουλάκης Πόμπια, Γεώργιος Σαββάκης Πόμπια, Γεώργιος Φουστανάκης Πόμπια, Μιχαήλ Καψαλάκης Κουσές, Στυλιανός Τσιπεράκης Πιτσίδια, Ιωάννης Καψαλάκης Πετροκεφάλι-Κουσέ, Ιωάννης Στρατιδάκης Σκούρβουλα, Μηνάς Πατεράκης Πηγαϊδάκια, Αναγνώστης Κουρτικάκης Κουσές, Δημήτριος Βλατάκης Κουσές, ΜΙχαήλ Κουρτικάκης Κουσές, Αναγνώστης Θωμά Κουρτικάκης Ζαρός, Νικόλαος Θωμά Κουρτικάκης Ζαρός, Γεώργιος Βλατάκης Κουσές, Δημήτριος Καψαλάκης Κουσές, Ζαχαρίας Καψαλάκης Κουσές,, Σταύρος Παπαδογαμβράκης Κουσές, Δημήτριος Τσικριτσάκης Ζαρός, Μιχαήλ Ιερωνυμάκης Ζαρός, Κ. Δουλγεράκης Ζαρός, Μ. Αναγνωστάκης Παναγιά, Ζαρός, Εμμανουήλ Φραγκιαδάκης Ζαρός, Γεώργιος Δασκαλάκης Πανασσός, Αντ. Δαμιανάκης Πανασσός, Γεώργιος Ζαχαριουδάκης περιοχή Ζαρού, Γεώργιος Αυγουστάκης Μοίρες, Ιωάννης Καλεμάκης Ζαρός, Ιωάννης Ντουλγεράκης Ζαρός, Α. Αλεξάκης Ζαρός, Ιωάννης Παπαδημητράκης περιοχή Γέργερης, Μιχαήλ Παπαδογιωργάκης περιοχή Γέργερης, Αναγνώστης Αλμπατάκης, περιοχή Γέργερης, Ι.Α. Φραγκομιχελάκης περιοχή Γέργερης, Γεώργιος Μανασάκης Βορίζια, Νικόλαος Πουμάς ή Πουμάκης Απομαρμά, Παναγιώτης Χαρκιαδάκης Γέργερη, Μιχάλης Σταματάκης Γέργερη, Αντώνιος Αναγνωστάκης Παναγιά, Γεώργιος Σεβαστάκης Παναγιά, Ματθαίος Αλεξάκης Παλιάμα, Μανόλης Φανουράκης, Μιχάλης Σφακιανάκης, Φραγκίσκος Φραγκιαδάκης Βορίζα, Νικόλαος Βολικάκης ή Βολικός Βορίζα, Γεώργιος Στρατιδάκης Σκούρβουλα, Κυριάκος Βαφάκης Κισσοί, Μιχαήλ Χουστούλης ή Χουστουλάκης Βορίζα, Μιχάλις Καμπούρις ή Καμπουράκης, Μανόλης Ξαγοράρης Χουστουλιανά, Φανούρης Δασκαλάκης, Μανόλης Σαμπαθιανός, Γιάννης Σιφάκης Αγίου Δέκα, Γεώργιος Καζάκης Πιτσίδια, Μιχάλης Κουκουράκης Άγιοι Δέκα, Νικολός Παπαδάκης, Ιωάννης Χατζιδάκις, Ν. Παππαηλιού Μορόνι, Κωνσταντίνος Χατζηδάκης, Μιχαήλ Κασωτάκης Γρηγοριά, Μιχαήλ Μαρκαντωνάκης Τυμπάκι, Δημήτριος Μαράκης Τυμπάκι, Δαμιανός Αποστολάκης, Αντώνιος Μαρκαντωνάκης Τυμπάκι, Κωνσταντίνος Ασκοξυλάκης Βώροι, Γεώργιος Παθιακάκης Τυμπάκι, Αντώνιος Πολυχρονάκης Βώροι, Αναγνώστης Ασκοξυλάκης Βώροι, Νικόλαος Χαριστάκης Βώροι, Νικόλαος Κοτζάκης Τυμπάκι, Πέτρος Σπανάκης, Μιχ. Γ. Κατεχάκης Πλάτανος, Νικόλαος Γ. Καμπουράκης, Γ. Ι. Ρινακάκης Αντισκάρι, Α. Εμμ. Κατεχάκης Πλάτανος, + Μετοχιανάκης Πλάτανος, Πολιτάκης Πόμπια, Πλάτανος, Β. Βασιλάκης Πόμπια, Ε. Μανταδάκης Πηγαϊδάκια.
Αυτοί ήταν οι πρόκριτοι και οι δημογέροντες της περιοχής, των επαρχιών Καινουργίου και Πυργιωτίσσης, οι οποίοι διακρίνονταν για το υπέρμετρο ενδιαφέρον τους που είχαν σ’ όλα τα ανακύπτοντα προβλήματα, κυρίως στο πρόβλημα της παιδείας και της εύρυθμης λειτουργίας των σχολείων. Κυρίως όμως τους διέκρινε η αγάπη για τον τόπο τους, για τη γενέθλια γης τους!