Μέσα στους εορτασμούς και τα πανηγύρια του τρέχοντος έτους για την Επανάσταση του 1821 χρέος είναι να αναστοχαζόμαστε και να μελετούμε ουσιαστικά τα γεγονότα. Εν προκειμένω, αναφερόμαστε στα προ-επαναστατικά κινήματα και επαναστάσεις.
Όλων αυτών, υπόστρωμα ήταν, κατ’ αρχήν ο λαϊκός πόθος του Γένους για την επανασύσταση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Πολλές δοξασίες κυκλοφορούσαν, πολλοί μύθοι και προσδοκίες για τον “μαρμαρωμένο Βασιλιά”. Μισοτελειωμένη η Λειτουργία στην Αγία Σοφία που θα τελειώσει, όμως.
Λαϊκές προφητείες του “Αγαθάγγελου”, βασισμένες στην μετάφραση από τα ιταλικά της οπτασίας που είδε το 1279 ο Ρόδιος ιερομόναχος Ιερώνυμος Αγαθάγγελος, στη Μεσσήνη της Σικελίας. Πρωτοκυκλοφόρησαν το 1750 και ανατυπώθηκαν από τον Ρήγα Φεραίο στη Βιέννη γύρω στο 1795. Το κυριότερο, όμως, ήταν η συνείδηση του Γένους των Ορθοδόξων και, επίσης, η συνείδηση του Γένους των Ελλήνων, διαχρονικά, από την αρχαιότητα, ιδίως του πλησιέστερου ρωμαίικου Ελληνισμού, της Ρωμιοσύνης.
Όλες οι επαναστάσεις και τα κινήματα που δημιουργήθηκαν, αποτέλεσαν το υπόστρωμα της Μεγάλης Επανάστασης, τη μαγιά του 1821. Πυρήνες του αγώνα στα σκοτεινά χρόνια της σκλαβιάς ήταν οι διαχρονικές Κοινότητες του Ελληνισμού και η εξέλιξή τους ως Ενορίες, μαζί με των βουνών την κλεφτουριά και την όψιμη Φιλική Εταιρεία (1814).
Ήδη, λίγα χρόνια μετά την Άλωση, το 1479, ο Μανιάτης Κορκόδειλος Κλαδάς, με τους συντοπίτες του Μανιάτες “εξέτειναν με τόλμη την κυριαρχία τους στα βορειοανατολικά χωριά, Καστανιά, Γαστίλα, Λεφτίνη, Βασκό, Πιάγα, Παπαφίγγο κ.ά”. Ο σαντζάκ μπέης του Μοριά Σουλεϊμάν και της Ρούμελης Αλή Μπούμικο εξόρμησαν το 1480, καίγοντας και λεηλατώντας, χωρίς να υποτάξουν τη Μάνη.
Ο Κλαδάς μετέφερε τη δράση του με τον Ιωάννη Καστριώτη στη Βόρειο Ήπειρο και κυρίευσαν τη Χιμάρα. Μετά από δέκα χρόνια αγώνα, οι Τούρκοι, με επικεφαλής τον Βαγιαζίτ, ανάγκασαν τους Χιμαριώτες να παραδοθούν, με εξισλαμισμούς, αιχμαλωσία και ακρωτηριασμούς.
Οι Χιμαριώτες εξεγέρθηκαν εκ νέου, το 1581, με τον Πέτρο Λάντζα, επιτέθηκαν στο φρούριο Σοπότον, αλλά το 1590, εξαιτίας επιδημίας, κατέθεσαν τα όπλα.
Το 1585 ο αρματολός της Βόνιτσας και του Λούρου Θεόδωρος Μπούας Γρίβας κήρυξε την επανάσταση. Τον μιμήθηκαν οι αρματολοί της Ηπείρου Πούλιος Δράκος και Μαλάμος, που κατέλαβαν την Άρτα.
Οι Τούρκοι της Θεσσαλίας και Μακεδονίας συγκρούστηκαν με τον Γρίβα στον Αχελώο, η μάχη χάθηκε και ο Γρίβας κατέφυγε στην Ιθάκη. Το επαναστατικό πνεύμα στη Βόρειο Ήπειρο το διατήρησε ο Αρχιεπίσκοπος Αχρίδος Ιωακείμ και ο επίσης Αρχιεπίσκοπος Γαβριήλ. Τοιουτοτρόπως, τα κινήματα στη Βόρειο Ήπειρο ξεκινούσαν από αυτούς.
Το 1596 ο Πέτρος Λάντζας ξεσήκωσε 1300 Χιμαριώτες εναντίον του φρουρίου Τσέρνα, με μικρή ισπανική δύναμη. Η επανάσταση κατεστάλη και ο Λάντζας πέρασε στη Νεάπολη.
Επίσης, ο Μητροπολίτης Τυρνάβου Διονύσιος Ράλλης Παλαιολόγος, το 1597 στράφηκε στον ηγεμόνα της Βλαχίας, που νίκησε τους Τούρκους στη Νικόπολη και το Βιδίνι, στα σύνορα της Θράκης, δυο φορές. Το 1598, όμως, αναγκάστηκε να υποχωρήσει στη Βουλγαρία.
Από τις σπουδαιότερες επαναστάσεις του 17ου αιώνα είναι του επισκόπου Τρίκκης Διονυσίου Β΄, του αποκαλούμενου “Φιλοσόφου”.
Η πρώτη, στα 1610 στη Θεσσαλία, η δεύτερη στην Ήπειρο το 1611. Χίλιοι, περίπου, γεωργοί και βοσκοί ξεσηκώθηκαν με ακόντια, τόξα, γεωργικά εργαλεία, όρμησαν στα χωριά Ζαραβούσα, Τουρκογρανίτσα, ψάλλοντας το “Κύριε ελέησον”. Ο Οσμάν πασάς διέλυσε εύκολα τα στέκια των επαναστατών.
Ο Διονύσιος συνελήφθη, τον έγδαραν ζωντανό στην πλατεία των Ιωαννίνων, γέμισαν με άχυρα το δέρμα του, το έντυσαν με αρχιερατικά άμφια και το έστειλαν στην Κωνσταντινούπολη, με ογδόντα πέντε κεφάλια. Ακολούθησε τρομοκρατία στην Ήπειρο, εκτελέσεις, σκλαβιά, αλλαξοπιστίες, καταστροφή Εκκλησιών και Μονών. Οι λαϊκές μάζες μεταστράφηκαν κατά του Διονυσίου και τον απεκάλεσαν υβριστικά “Σκυλόσοφο”, αντί για “Φιλόσοφο”.
Νέο επαναστατικό κίνημα, με ηγέτες τους Μητροπολίτες Παροναξίας και Άνδρου και αντιτουρκική κίνηση του Ναυπλίου, της Λακωνίας και Μεσσηνίας, καθώς και του Ναυπλίου, το 1647, που δεν έχουν μελετηθεί επαρκώς.
Το 1659, ο πρώην Οικουμενικός Πατριάρχης Ιωαννίκιος ο Β΄, μαζί με κληρικούς και προκρίτους έρχονται στη Μάνη. Τους συνοδεύει ο κληρικός Γεώργιος Καλός και Καλαμάρης, ξεσήκωσαν την νοτιοανατολική Πελοπόννησο και τη Μάνη, πιστεύοντας στις υποσχέσεις του ναυάρχου Φραγκίσκου Μοροζίνι, ο οποίος τους χρησιμοποίησε για αντιπερισπασμό.
Στην Κρήτη, ο δεσμός των Κρητικών με την Βασιλεύουσα Κωνσταντινούπολη είναι ισχυρός και οι επαναστάσεις είναι απανωτές και αιματηρές εναντίον των Ενετών, μετά την πρώτη άλωση του 1204 από τους Σταυροφόρους. Η εθνική και θρησκευτική συνείδηση είναι έντονη, τετρακόσια αγωνιστικά χρόνια, και θα επακολουθήσει η περίοδος της τουρκοκρατίας.
Το 1211 έχουμε την πρώτη Επανάσταση των Αγιοστεφανιτών, στο Λασίθι. Οι επαναστάτες κυρίευσαν τα φρούρια της Σητείας και Μεραμπέλλου, έγιναν κύριοι της Ανατολικής Κρήτης. Η επανάσταση κατεστάλη από τον Δούκα της Κρήτης, με τη βοήθεια του Μάρκου Α’ Σανούδου, του Δουκάτου του Αρχιπελάγους του Αιγαίου, με έδρα την Νάξο.
Στα 1217, νέα επανάσταση με τον Κωνσταντίνο Σεβαστό Σκορδίλη και Μιχαήλ Μελισσινό. Ξεκίνησαν από την Άνω και Κάτω Σύβριτο Ρεθύμνου, ως τις 12 Σεπτεμβρίου. Το 1228 συνέχισαν με Σκορδίληδες και Μελισινούς, Αρκολέους και Δρακοντοπούλους. Κατά τον Θ. Δετοράκη, “στην επανάσταση αυτή φαίνεται καθαρά ο κοινός πόθος των Κρητών και Βυζαντινών για ελευθερία” (Δετοράκης, Ιστορία της Κρήτης, σ. 176). Ο Ιωάννης Βατάτζης της αυτοκρατορίας Νίκαιας έστειλε 33 πλοία και στρατό. Υπογράφηκαν τρεις συνθήκες (1233, 1234, 1236), οι Δρακοντόπουλοι, όμως, με στρατιώτες βυζαντινούς, συνέχισαν για λίγο την επανάσταση στην Ανατολική Κρήτη.
Το 1262 έχουμε την Επανάσταση του Γεωργίου Χορτάτζη και Μιχαήλ Σκορδίλη, που απέβλεπαν στον νέο Βυζαντινό αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο και την διασύνδεση, και εκκλησιαστικά, με το Οικουμενικό Πατριαρχείο.
Το 1272 ο Γεώργιος και Θεόδωρος Χορτάτζης, ξεκίνησαν νέο αγώνα από την Ανατολική Κρήτη, με επίκεντρο το Οροπέδιο Λασιθίου. Παρά την πολιορκία του Χάνδακα, η επανάσταση κατεπνίγη από εσωτερικές έριδες των επαναστατών.
Όμως, το 1282-1299 διαδραματίζεται η μεγαλύτερη και σκληρότερη Επανάσταση του Αλέξιου Καλλέργη, που έληξε με τη συνθήκη του 1299 και ρύθμιζε τα δικαιώματα του κρητικού λαού.
Το 1319 νέα επανάσταση στα Σφακιά, το 1333 επανάσταση στο Μυλοπόταμο (Μαργαρίτες), που απλώθηκε στα Σφακιά, Σέλινο, Κίσσαμο, με τον Βάρδα Καλλέργη, τον Πρικοσίρι και τους αδελφούς Συρόπουλους. Το 1341 νέα επανάσταση στα Σφακιά, Μυλοπόταμο και Μεσαρά, από τον Λέοντα Καλλέργη.
Επίσης, το 1364-1367, οι Ιωάννης Καλλέργης και Αλέξιος άρχισαν από τη Δυτική Κρήτη και επαναστάτησε όλο το νησί. Η επανάσταση έλαβε εθνικό χαρακτήρα, πολεμούσαν με βυζαντινή σημαία, με σκοπό την Ένωση της Κρήτης με τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Οι Βενετοί στράφηκαν, τελικά, κατά των ορθοδόξων ιερέων, με τη λήξη της Επανάστασης.
Επίσης, το 1527 ως το 1528 εκδηλώθηκε επανάσταση στα Σφακιά, Σέλινο και την ορεινή Κυδωνία, από τον Γεώργιο Καντανολέοντα.
Τέλος, προσβλέποντας στο “ξανθό γένος” της Ρωσίας, στα πλαίσια του ρωσοτουρκικού πολέμου, το 1770, ξεκίνησε, με τον Θεόδωρο και Αλέξιο Ορλώφ, επανάσταση στην Πελοπόννησο και τη Στερεά Ελλάδα. Μετά την ήττα στη Μεθώνη, ο Αλέξιος Ορλώφ εγκατέλειψε τους επαναστάτες. Το φθινόπωρο του 1771 επαναστάτησαν οι Σουλιώτες, με τον επίσκοπο Παραμυθίας Διονύσιο, ως τον Μάρτιο του 1772.
Ταυτοχρόνως, μετά τα γεγονότα του Ορλώφ στην Πελοπόννησο και τη Στερεά Ελλάδα, τον Απρίλιο του 1770, επανεστάτησαν τα Σφακιά με τον Δασκαλογιάννη.
Λόγω της δυσμενούς εξέλιξης των γεγονότων, ευρύτερα και τοπικά, ο Δασκαλογιάννης με οπαδούς του και τον Πρωτόπαπα παραδόθηκαν στον πασά του Χάνδακα και στις 17 Ιουνίου 1771 γδάρθηκε ζωντανός.
Με πολύ αίμα, λοιπόν, και πολλές θυσίες έκλεισε ο προεπαναστατικός κύκλος, πολλές καταστροφές και εξισλαμισμούς.
Όταν, όμως, ήρθε το πλήρωμα του χρόνου, η Επανάσταση του 1821, εκτός από τη συνείδηση του Γένους των Ελλήνων και του Γένους των Ορθοδόξων, μπολιάστηκε με τις ιδέες του Ελληνικού Διαφωτισμού, προϊόν του Δυτικού Διαφωτισμού, της Γαλλικής επανάστασης του 1789.
Τοιουτοτρόπως, η ελληνική Επανάσταση του 1821 είχε επιτυχία, δημιουργώντας, παραλλήλως, διπλή πρωτιά. Αφενός, ήταν η πρώτη Εθνική επανάσταση στην Ευρώπη. Αφετέρου, το 1830 ιδρύθηκε το πρώτο εθνικό κράτος και ακολούθησαν τα βαλκανικά και αρκετά της Δυτικής Ευρώπης.
Με τη δημιουργία του μικρού ελληνικού κράτους, βέβαια, δεν ολοκληρώθηκαν οι πόθοι και οι προσδοκίες του ευρύτερου Ελληνισμού και, μάλιστα, χωρίς τη φυσική του πρωτεύουσα, την Κωνσταντινούπολη. Σημασία, όμως, έχει το ότι, παρόλα τα λάθη μας, αποκτήσαμε ελευθερία και πατρίδα.