Βρισκόμαστε στις αρχές του μεσοκαλόκαιρου στα 1922.
Πιο συγκεκριμένα στον μήνα Ιούλιο. Μ’ ένα έγγραφό του ο τότε διευθυντής του υπουργείου Εθνικής Οικονομίας Ηρακλείου ζητά την απογραφή των βιομηχανικών επιχειρήσεων της πόλης μας. Το περιεχόμενο της επιστολής έχει ως εξής: “Επειδή δια την κοινότητά σας δεν ελάβομεν ούτε ένα δελτίον βιομηχανίας φρονούμεν, ότι κατά λάθος παραλείψατε να συμπληρώσετε τα δελτία τα οποία σας είχομεν αποστείλει τότε.
Διότι είναι αδύνατον εις ολόκληρον την περιφέρεια της κοινότητός σας, να μην υπάρχει μύλος (ανεμόμυλος ή υδρόμυλος), διά να αλέθει τον σίτον ή να μην υπάρχει αρτοποιός (φούρναρης), σιδηρουργός, υποδηματοποιός, ράπτης, κατασκευαστής βαρελίων, κοφινίων, καρεκλών, πηλίνων αγγείων και γενικά βιοτέχνης επεξεργαζόμενος πρώτα ύλας, δια να γίνουν αυταί προσιταί εις τας ανάγκας μας.
Επειδή όλαι αι μεγάλαι βιομηχανίαι, αλλά και αύται οι ως άνω εργασίαι είναι ανάγκη να καταγραφουν, δια να εξακριβωθώσι πάσαι αι καθ’ άπαν το κράτος μορφαί της βιοτεχνίας, σας αποστέλλομεν δελτία και παρακαλούμεν όπως, αφού συνεννοηθείτε με τους ασχολουμένους εις τας εργασίας ταύτας, συμπληρώσετε τα δελτία, δίδοντες απάντησιν εις όλα τα ερωτήματα. Από την καταγραφήν αυτήν εξαιρούνται τα καταστήματα τα οποία δεν παράγουν βιομηχανικά προϊόντα, δηλαδή εξαιρούνται τα εμπορικά καταστήματα, τα ξενοδοχεία, τα παντοπωλεία, τα κουρεία, τα καφενεία κ.λπ.
Τα συμπληρωθησόμενα δελτία παρακαλούμεν όπως αποστείλετε ημίν το ταχύτερον εν τω συμφέροντι όπως η κοινότητά σας αποδειχθεί, ότι δεν στερείται μικροβιομηχανία” δήμαρχος εκείνη την περίοδο είναι ο Στυλιανός Γεωργίου.
Πρόκειται για τον πρώτο χριστιανό ορθόδοξο δήμαρχο του Ηρακλείου αφού οι δύο προηγούμενοι ήταν Τουρκοκρητικής καταγωγής (Μουσταφά Δεληαχμετάκης και Ριφαάτ Αφεντακάκης).
Η πόλη του Ηρακλείου μετά από τα γεγονότα των συνεχών επαναστατικών κινημάτων, αναπτύσσεται και προοδεύει. Ολοταχώς βαδίζει μποροστά. Πρόεδρος του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου είναι ο Ιωάννης Γ. Καρούζος.
Ο ίδιος είχε διάφορες επιχειρήσεις τις οποίες διήυθυνε με απόλυτη επιτυχία. Υπήρχε το εργοστάσιο “Μινώταυρος” το οποίο ανήκε στον Αντώνιο Περίδη που οι Τούρκοι τον έκαψαν. Ο Καρούζος το ανέλαβε και το επανίδρυσε. Επρόκειτο για επιχείρηση παραγωγής οινοπνεύματος, ποτών και άλλων συναφών προϊόντων. Ο ίδιος είχε την διεύθυνση εργοσατσίου ελαιουργίας καθώς και του εργοστασίου “Κρήτη” κατασκευής και παραγωγής ζυμαρικών αρίστης ποιότηατς με ιταλικά μηχανήματα.
Μετά την σφαγή του 1898 στο Ηράκλειο ιδρύθηκε το εργοστάσιο του Θρασύβουλου Θ. Αλεπουδέλη και αργότερα το 1911 το πυρηνελαιουργείο σε συνεταιρισμό των Βασιλάκη, Ταλιάν, Ληπάκη, Αλεπουδέλη. Προηγουμένως το 1883 ο Παναγιώτης Θ. Αλεπουδέλης, πατέρας του νομπελίστα ποιητή μας Οδυσσέα Ελύτη, έρχεται νεώτατος από το Μυτιλήνη στο Ηράκλειο και επεδόθη στην εμπορεία υφασμάτων χονδρικής πώλησης. Στο Ηράλειο υπήρχε επίσης το εργοστάσιο ζυμαρικών “ΕΖΗΚ” από τους Γρυλιωνάκη-Ανωγειανάκη-Γεωργιάδη και ΣΙΑ. Ο
Ευάγγελος Ανωγειανάκης είχε ιδρύσει το 1912 στην πόλη μας, εισαγωγικό και εξαγωγικό οίκο. Το 1899 ο καταγόμενος από την Άνδρο Ιωάννης Γ. Αδάμης διατηρεί ναυτιλιακή επιχείρηση-πρακτορείο των εταιρειών Γιαννουλάτου, Ευσταθιάδου, όπως και την εταιρείας Κυκλαδική. Ο Παναγιώτης Ξενάκης από τα Κύθηρα και ο γαμπρός του Κωνσταντίνος Λιανάς από την Κριτσά, εγκατασταθέντες στο Ηράκλειο το 1914 ίδρυσαν εργοστάσιο οινοπνευματοποιίας, αρίστης ποιότητας. Τιμήθηκαν για τα προϊόντα τους με το χρυσό σταυρό της Διεθνούς Εκθέσεως Μασσαλίας το 1906 και με το χρυσό μετάλλιο της Παναιγύπτιας Έκθεσης.
Το 1898 έρχεται στην πόλη μας ο Γ. Αποστολάκης από την Νεάπολη Κρήτης και ιδρύει οίκο εξαγωγής σταφίδας και λοιπών εγχωρίων προϊόντων για όλα τα κέντρα κατανάλωσης και κυρίως στην Αγγλία. Με την εξαγωγή κρασιών, σταφίδας, άλλων εγχωρίων προϊόντων αλλά και με την εισαγωγή αποικιακών, ασχολήθηκε δημιουργώντας δική του επιχείρηση το 1912, ο Φραγκίσκος Βερβεράκης. Την ίδια πορεία είχε και ο Ν.Σ. Γιαλελάκης καταγόμενος εκ Σφακίων, γεννηθείς στον Αδάμαντα Μήλου.
Διετέλεσε πρόεδρος του Εμπορικού Συλλόγου Ηρακλείου και ήταν και αντιπρόσωπος της ασφαλιστικής εταιρεάις Excess. Ένας καστρινός, ο Γεώργιος Ε. Μητσοτάκης διδάκτορας νομικών, ασκώντας το επάγγελμα του δικηγόρου τα πρώτα δέκα χρόνια, στην συνέχεια ασχολήθκε με την αγροτική του περιουσία, εισαγάγοντας χημικά λιπάσματα και σιδηρά άροτρα.
Ο ίδιος ίδρυσε και ατμοκίνητο υδραυλικό εργοστάσιο ελαιουργίας και ασχολήθηκε και με τη συσκευασία βρώσιμων ελιών. Ένας άλλος οίκος εμπορίου ιδρύεται στην πόλη μας το 1830 από τον Μιχάλη Γουναλάκη. Την δραστηριότητα του πατέρα του συνέχισε ο γιος του Εμμανουήλ Γουναλάκης με εισαγωγές και εξαγωγές αποικιακών αφενός και αφετέρου χαρουπιών, κίτρων, ελαίου και σταφίδας.
Παρόμοιο εμπορικό οίκο είχαν ιδρύσει και οι Περδικογιάννης, Μαρκατάτης στην πόλη μας το 1912. Με το εμπόριο ασχολήθηκε και ο Εθνομάρτυρας-δήμαρχος Ηρακλείου, Μηνάς Γεωργιάδης. Εκτός των γνωστών προϊόντων εστράφη στην καπνοκαλλιέργεια με την καπνοβιομηχανική εταιρεία Ηρακλείου “Κόσμος”, συμμετείχε στην ΕΖΗΚ (Εταιρεία Μακαρονοβιομηχανίας Κρήτης) και συνέβαλε και στην ίδρυση της τράπεζας ιδιοκτησίας. Στην πλατεία του συντριβανίου (στα Λιοντάρια) από το 1898 λειτουργεί ο εμπορικός οίκος του Κωνσταντίνου Γ. Λιοπυράκη.
Ο ίδιος συμμετέχει στην εταιρεία εξαγωγής κίτρων “Γουναλάκης-Φυτάκης και Σία” και στην σαπωνοποιία Κοθρή-Βαλλιάδου. Το 1910 με επιχειρήσεις εγχωρίων προϊόντων ασχολήθηκε ο Στυλιανός Τριανταφύλλου Τζωρτζάκης. Ο ίδιος καλλιέργησε αμπελώνες σουλτανίνας σταφίδας, δίνοντας εργασία σε πολλές οικογενειες.
Το 1914 εγκαθίσταται από τη Μυτιλήνη η στο Ηράκλειο ο Στυλιανός Στεφανίδης ο οποίος δημιουργεί βιοτεχνία σαπουνιού χρώματος λευκού και πρασίνου. Στο 1888 εγκαθίσταται επίσης στην πόλη μας από τα Ανώγεια Μυλοποτάμου ο Σπύρος Τουτογιάννης που ασχολείται αφενός με εισαγωγές-εξαγωγές εγχωρίων προϊόντων και αφετέρου διατηρεί αλευρόμυλο και ελαιοτριβείο με υδραυλική πίεση.
Με το εξαγωγικό εμπόιριο, όπως και με ατμοπλοϊκές εταιρείες, ασχολήθηκε ο Αντώνιος Ανεμογιάννης, ο οποίος διετέλεσε υποπρόξενος Νορβηγίας εν Κρήτη και σύμβουλος του υποκαταστήματος Εθνικής Τραπέζης Ηρακλέιου. Το 1923 οι αδελφοί Γεώργιος και Σπυρίδων Κατεχάκης, ιδρύουν σαπωνοποιείο στο Καμαράκι. Στο εμπόριο επίσης επεδόθη και ο Μιχαήλ Πετάσης κυρίως στον εισαγωγικό κλάδο από το 1900.
Το 1909 από το Καλό Χωριό Πεδιάδος με το εμπόριο ασχολήθηκε και ο Γεώργιος Φουντουλάκης. Επίσης ο Νικόλαος Λουκαΐδης από τη Λεμεσό της Κύπρου ίδρυσε εμπορικό οίκο στην πόλη μας. Με εμπορικές επιχειρήσεις ασχολήθηκε και ο Ιωάννης Σμυρνάκης από το 1914 κυρίως με χαρτικά και βιβλία, αλλά και με εγχώρια προϊόντα. Με επιχειρήσεις που προεξείχε το φαρμακευτικό μέρος ασχολήθηκε και ο Χριστόδουλος Ζουράρης από το 1922.
Από το 1914 με γεωργικές επιχειρήσεις ασχολήθηκε και ο εκ Πλατάνου Καινουργίου Αλέξανδρος Σακλαμπάνης. Τέλος με τυπογραφικές εργασίες στην πόλη μας, αλλά και με διακίνηση χαρτικών και βιβλίων καθώς και με βιβλιοδεσίες, ασχολήθηκαν ο Νικόλαος Αλικιώτης και ο Σπυρίδων Αλεξίου από το 1903 ο δεύτερος στα Γιαμαλίδικα (καταστήματα υφασμάτων) στο κέντρο του Ηρακλείου. Μεγάλη κίνηση με εμπορική δραστηριότητα, με αντίστοιχη επιχειρηματική δράση είχε η πόλη μας, η Πολιτεία του Μεγάλου Κάστρου αρχές του εικοστού αιώνα.
Μαζί μ’ αυτά τα τσαρσιά της, τα ντουκιάνια της, τα χριστιανικά και μουσουλμανικά της στέκια, τα καπηλειά της και τα καφέ-σαντάν, της έδιναν το δικό της μοναδικό χρώμα την δική της ιδιαιτερότητα και την χαρακτηριστική της μόνιμη λάμψη!