Των Αλίκης Γκαϊφύλλια και Ράνιας Τζωράκη*
Σε απόσταση αναπνοής από το κέντρο της πόλης του Ηρακλείου Κρήτης, θα συναντήσει κανείς έναν από τους πιο οικείους για τους μόνιμους κατοίκους ποταμούς, τον ποταμό Γιόφυρο. Ο ποταμός αποτελεί μία πραγματική όαση ζωής τόσο για τα αγαθά που παρέχει όσο και τις υπηρεσίες. Για παράδειγμα στραγγίζει μια τεράστια λεκάνη, φιλοξενεί διάφορα είδη ζώων και φυτών και παρέχει πρόσκαιρο πεδίο για έρευνα και εκπαίδευση. Προσφέρει τις λεγόμενες οικοσυστημικές υπηρεσίες.
Ως οικοσυστημικές υπηρεσίες εννοούμε τα οφέλη που αποκομίζει ο άνθρωπος από την φύση, αυτά είναι είτε υλικά είτε άυλα αγαθά (φαγητό, αναψυχή, σταθερότητα κλίματος). Οι υπηρεσίες αυτές χωρίζονται σε τρεις επιμέρους κατηγορίες α) τις προμηθευτικές υπηρεσίες που περιλαμβάνουν προϊόντα που αξιοποιεί ο άνθρωπος, όπως τροφή, πόσιμο νερό, υλικά διακόσμησης, β) τις ρυθμιστικές υπηρεσίες που ονομάζονται τα οφέλη που αποκτούν οι άνθρωποι λόγω της ρύθμισης των φυσικών διεργασιών, όπως ο καθαρισμός των υδάτων και ο έλεγχος της διάβρωσης, και γ) τις πολιτισμικές υπηρεσίες όπου αναφέρονται στα άυλα οφέλη που λαμβάνουν οι άνθρωποι από τα οικοσυστήματα με τη μορφή πνευματικής, θρησκευτικής, εκπαιδευτικής εμπειρίας και ερεθισμάτων. Με βάση αυτές τις τρεις κατηγορίες είθισται τα τελευταία χρόνια να πραγματοποιείται η διαχείριση των ποταμών και πολλών άλλων οικοσυστημάτων τόσο χερσαίων όσο και θαλάσσιων.
Οι οικοσυστημικές υπηρεσίες που προσφέρει ο Γιόφυρος ποταμός και η περαιτέρω αξιοποίηση αυτών βρέθηκε στο επίκεντρο της έρευνας που πραγματοποιήθηκε από το τμήμα Ωκεανογραφίας και Θαλασσίων Βιοεπιστημών του Πανεπιστημίου Αιγαίου σε συνεργασία με το πανεπιστήμιο της Λισσαβόνας της Πορτογαλίας. Για τις ανάγκες της έρευνας δημιουργήθηκε ένα ερωτηματολόγιο το οποίο συμπληρώθηκε από τους αρμόδιους φορείς των υπηρεσιών Αποκεντρωμένης Δοιοίκησης, της Περιφέρειας Κρήτης, του Δήμου Ηρακλείου, αλλά και από το αρμόδιο επιστημονικό προσωπικό που απασχολείται στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και σε άλλες υπηρεσίες. Ο Γιόφυρος παρόλο που είναι ένα ποτάμι που δεν έχει μεγάλη ροή έχει μελετηθεί εκτενώς στο παρελθόν κυρίως σε θέματα πλημμυρών και ποιότητας των υδάτων του. Οι Ηρακλειώτες ακόμα θυμούνται την μεγάλη πλημμύρα του Ιανουαρίου του 2015, αλλά και παλιότερες πλημμύρες που καταστράφηκαν περιουσίες και χρειάστηκε η βοήθεια της πυροσβεστικής για να απεγκλωβιστούν από τα σπίτια τους οι κάτοικοι.
Ποιος είναι όμως ο Γιόφυρος ποταμός;
Ο ποταμός Γιόφυρος αποστραγγίζει μία περιοχή συνολικής έκτασης 186 km2 µε μέσο υψόμετρο 355 m ενώ η κοίτη του έχει μήκος 25 km. Πηγάζει από διάφορους παραποτάμους του Ψηλορείτη, περνώντας από τις κοιλάδες της Αγίας Βαρβάρας, του Προφήτη Ηλία των Μαλάδων και εκβάλει στο Κρητικό πέλαγος, στα δυτικά της Αμμουδάρας. Ο πυθμένας της κοίτης του ποταμού αποτελεί ένα μωσαϊκό από άμμο, πέτρες, βράχια, και κατά τόπους από τσιμέντο. Στα ανώτερα σημεία του ποταμού παρατηρούνται πέτρες και βράχια, ενώ στα τελευταία χιλιόμετρα ιζήματα και άμμος.
Υπάρχει αναπτυγμένη βλάστηση καθ’ όλο το μήκος του ποταμού και στις όχθες του, στα σημεία όπου δεν υπάρχουν έργα. Η βλάστηση που επικρατεί είναι καλαμιές (στις όχθες), πλατάνια και ιτιές κατά τα μεγαλύτερα ύψη του ποταμού. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι ιτιές δεν υπάρχουν παντού στην Κρήτη. Η λειτουργική βλάστηση είναι κυμαινόμενη και έχει πλάτος από 1 ως 5 μέτρα, και εξαρτάται από τις παρακείμενες δραστηριότητες. Στο σημείο που συναντά ο ποταμός την κοιλάδα παρατηρούνται μυρτιές, καλαμιές, ποταμογείτονες (οι οποίοι βρίσκονται σε σημεία όπου το νερό έχει χαμηλή ορμή), επίσης παρατηρούνται και νεραγκούλες. Τέλος για την καλή διαχείριση αλλά και τον αποφορτισμό των περιοχών από την πλούσια βλάστηση, πραγματοποιείται κάθε χρόνο καθαρισμός της βλάστησης από συνεργεία του Δήμου Ηρακλείου, συνήθως κατά την περίοδο του φθινόπωρου.
Τον υγροβιότοπο της περιοχής απαρτίζουν διάφορα είδη όπως Κορμοράνοι, Κουρούνες, Λευκοτσικνιάδες, Γλάροι τριών ή τεσσάρων ειδών, ανάμεσά τους ο Μαυροκέφαλος και ο Καστανοκέφαλος, Αλκυόνες. Επίσης πολλά από τα αρπακτικά έχουν χτίσει τις φωλιές σε διάφορα σημεία του Παγκρητίου Σταδίου, ενώ σε αυτό φωλιάζουν επίσης και πτηνά όπως οι Πετρίτες. Μέσα στο ποτάμι παρατηρούνται βατράχια, νεροχελώνες και κατά καιρούς κάποιες πάπιες, ενώ στις καλαμιές έχει καταγραφεί το πτηνό Καλαμοποταμίδα.
Ποια ήταν τα αποτέλεσμα της έρευνας;
Από τις βασικές Ρυθμιστικές Υπηρεσίες του Γιόφυρου είναι η διαμόρφωση του κύκλου του νερού, η συντήρηση της βιοποικιλότητάς και η πλούσια κατά τόπους παρόχθια βλάστηση, που αποτελεί σημαντικό οικότοπο. Δυστυχώς όμως η εκτεταμένη δόμηση και η αλλαγή των χρήσεων γης σε ένα μεγάλο μέρος της παρόχθιας κοίτης του έχουν καταστρέψει το ρυθμιστικό ρόλο που θα μπορούσε να έχει στον μετριασμό των πλημμυρών. Έτσι μεγάλες πλημμύρες έγιναν το 1985, το 1994, το 2005 και το 2015 με μεγάλες ζημιές, ενώ έχουν καταγραφεί και μικρότερες πλημμύρες στην περιοχή των Μαλάδων, όπου είναι και πιο συχνές. Επομένως γίνεται αντιληπτό ότι πραγματοποιείται μια μεγάλη πλημμύρα κάθε 10 χρόνια.
Oι Προμηθευτικές Οικοσυστημικές υπηρεσίες έχουν το προβάδισμα, με την αγροτική παραγωγή να έχει τον κύριο ρόλο. Περίπου το 34% των καλλιεργειών είναι ελιές και το 24% είναι αμπέλια, ενώ σε μικρότερο ποσοστό υπάρχουν άλλες καλλιέργειες, ενώ στην πλειοψηφία τους οι καλλιέργειες είναι αρδευόμενες. Σε πολλές περιοχές έχουν τοποθετηθεί μελίσσια, ενώ ο μεγάλος αριθμός βιομηχανιών/επιχειρήσεων βρίσκονται πολύ κοντά στο ποτάμι. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα ψάρια από τον ποταμό δεν συγκομίζονται για κατανάλωση, καθώς έχουν παρατηρηθεί χέλια και κέφαλοι όπου «ανεβαίνουν» τον ποταμό. Επιπλέον υπάρχει εισαγωγή ψαριών από ανθρώπους, όπως για παράδειγμα χρυσόψαρα. Το γεγονός αυτό ζημιώνει την βιοποικιλότητα του ποταμού καθώς και της ευρύτερης περιοχής γιατί διαταράσσει τις ισορροπίες του οικοσυστήματος. Παρακάτω απεικονίζεται ένας πίνακας με μερικά από τα προϊόντα και τις ποσότητες που παράχθηκαν το περασμένο έτος:
Δυστυχώς οι πολιτισμικές υπηρεσίες έχουν ελάχιστα αναπτυχθεί και η φυσική ομορφιά του ποταμού δεν έχει αξιοποιηθεί. Οι ελάχιστες αγροτουριστικές επιχειρήσεις συνδέονται ελάχιστα με την ομορφιά της υπαίθρου.
Τέλος ακολουθούν κάποιες προτάσεις βελτίωσης των παρόντων συνθηκών:
Όσων αφορά στις Πολιτισμικές Οικοσυστημικές Υπηρεσίες θα πρέπει να αναπτυχθούν κάποια προγράμματα όπου να ενισχύονται οι αγροτουριστικές επιχειρήσεις της περιοχής, καθώς επίσης θα μπορούσε να δημιουργηθεί ως συνέχεια του πεζόδρομου της παραλιακής ένα μονοπάτι κατά μήκος του ποταμού, το οποίο θα αναδεικνύει τις ομορφιές της φύσης που διαθέτει η περιοχή και θα επιτρέπει στους πολίτες να απολαύσουν την διαδρομή αλλά και τις ομορφιές του ποταμού. Όπου θα ήταν και μια ιδανική λύση και για τις δυο περιόδους καραντίνας που έχουμε περάσει τον τελευταίο χρόνο, για να μπορέσουμε όλοι οι πολίτες του Ηρακλείου να θαυμάσουμε τις ομορφιές αυτού του φυσικού τοπίου και να χαλαρώσουμε διασχίζοντας φυσικά μονοπάτια χωρίς να απομακρυνθούμε εκτός της πόλης.
Θα ήταν σκόπιμο να πραγματοποιείται πρόγνωση των φαινομένων λειψυδρίας και πλημμυρών, με την ανάπτυξη συστήματος έγκαιρης προειδοποίησης, καθώς και να δημιουργηθεί βάση κλιματικών δεδομένων ακραίων καιρικών φαινομένων της περιοχής. Επίσης με χρήση αειφόρων συστημάτων διαχείρισης όμβριων υδάτων θα μπορούσε να βελτιωθεί η ποιότητα των υδάτων του ποταμού (επίτευξη καλής οικολογικής και χημικής κατάστασης) και με την επιλογή μέτρων βασισμένων στη φύση θα μπορούσε να μετριαστεί η επικινδυνότητα των πλημμυρικών φαινομένων. Με την βελτίωση του δικτύου ύδρευσης και άρδευσης θα μπορούσαν να μειωθούν οι υδατικές απώλειες και με την χρήση για άρδευση του επεξεργασμένου νερού από τον βιολογικό θα μπορούσε να επιτευχθεί ο στόχος της κυκλικής οικονομίας. Επιπρόσθετα ένα πολύ καλό βήμα θα ήταν η ενίσχυση της οικολογικής συνείδησης των πολιτών, η αποφυγή ρίψης απορριμμάτων στο ποτάμι, η βελτίωση της εκβολής του ποταμού για την προστασία των λουόμενων, καθώς και η ενίσχυση της παρόχθιας βλάστησης του ποταμού για ένα καλύτερο μέλλον.
Ο ποταμός Γιόφυρος επηρεάστηκε από την ανάπτυξη των τελευταίων δεκαετιών με αποτέλεσμα να υποβαθμιστούν σε μεγάλο βαθμό οι οικοσυστημικές υπηρεσίες που προσφέρει, με την μεγαλύτερη επιρροή στις πολιτισμικές και ρυθμιστικές υπηρεσίες. Μέτρα και ένας σωστός περιβαλλοντικός σχεδιασμός είναι απαραίτητα για την μελλοντική αξιοποίηση αυτού του θησαυρού στο κέντρο του Ηρακλείου.