Το δικαίωμα στην ενημέρωση και το δικαίωμα έκφρασης γνώμης είναι θεμελιώδη δικαιώματα του πολίτη σε μία δημοκρατία. Χωρίς πληροφόρηση για το τι συμβαίνει γύρω μας ή στον κόσμο, δεν μπορούμε να βγάλουμε συμπεράσματα ή να κρίνουμε τι είναι καλό για εμάς και την κοινωνία που ζούμε.
Η πληροφόρηση που δεχόμαστε από τα μέσα ενημέρωσης για τα γεγονότα της κοινωνικής και πολιτικής ζωής είναι η βάση πάνω στην οποία θα στηρίξουμε την άποψη μας γι αυτά. Η άποψη που θα σχηματίσουμε κατόπιν εξαρτάται από ένα σύμπλεγμα παραγόντων, όπως: της ανατροφής, της μόρφωσης, της ιδιοσυγκρασίας, της ηλικίας, των εμπειριών, της καταγωγής από την ύπαιθρο ή την πόλη ή αν έχουμε ζήσει στο εξωτερικό, της οικονομικής μας κατάστασης, του επαγγέλματος μας, του ανθρώπινου περίγυρου μας, των προκαταλήψεων μας και άλλων παρταγόντων.
Αυτό που δεν συνειδητοποιούμε (τουλάχιστον οι περισσότεροι και στον ίδιο βαθμό) είναι ότι οι μέθοδοι χειραγώγησης της άποψης μας για τα γεγονότα έχουν εξελιχθεί όσο και η τεχνολογία που μας παρέχει την πληροφόρηση και τη δυνατότητα να εκφράζουμε την άποψη μας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Το είδος της πληροφορίας που φτάνει σε εμάς, η έμφαση ή η υποβάθμιση της, είναι στα χέρια αυτών που την χειρίζονται, αλλά και των αλγόριθμων που κάποιο «έξυπνο χέρι» διαμορφώνει.
Η είδηση δεν είναι κάτι που αιωρείται ελεύθερα στον αέρα και κάποια στιγμή μπαίνει και στο σπίτι μας. Αν το σκεφτούμε λίγο, είναι απόλυτα ελεγχόμενη και στοχεύει να επηρεάσει την κρίση μας, τη γνώμη μας, τις πεποιθήσεις μας, τη στάση ζωής μας, και, εντέλει, την ψήφο μας (για να μη γελιόμαστε, αυτό τους ενδιαφέρει).
Έχουμε την εσφαλμένη εντύπωση, λόγω της πληθώρας των μέσων που ενημερωνόμαστε (εντύπων, ηλεκτρονικών και ψηφιακών), ότι τελικά όλα τα μαθαίνουμε και τίποτα δεν μπορεί να κρυφτεί ή να παραποιηθεί, διότι, αν ένα μέσο κρύψει ή παραποιήσει μία είδηση, κάποιο άλλο θα την παρουσιάσει όπως είναι ή με άλλη ερμηνεία.
Είναι όμως πραγματικά έτσι; Σε κάθε χώρα υπάρχουν κάποια κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης (έντυπα, τηλεόραση, ψηφιακές πλατφόρμες) που δίνουν τον τόνο της ενημέρωσης, τα οποία παρακολουθούν κατεξοχήν οι πολίτες για την ενημέρωση τους. Οι αναπαραγόμενες από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ειδήσεις, συνεντεύξεις, σχολιασμοί, κατά βάση, έχουν ως πηγή αυτά τα κυρίαρχα μέσα.
Πάνω στα γεγονότα και τα ζητήματα που προβάλλουν τα κυρίαρχα (στην αγορά ενημέρωσης) μέσα θα γίνει αναγκαστικά ο δημόσιος διάλογος. Οτιδήποτε δεν περιλαμβάνεται στη θεματολογία των μεγάλων μέσων ενημέρωσης ο κόσμος το θεωρεί ασήμαντη και περιθωριακή είδηση, επομένως, αφού δεν την γνωρίζει, δεν θα δώσει σημασία και σε ένα σχετικό βιντεάκι π.χ. στο Tik Tok επί αγνώστου θέματος.. Έτσι, λοιπόν, ακόμη κι αν συνέβη κάτι σημαντικό, αν τα κυρίαρχα μέσα το αποσιωπήσουν, είναι σαν να μην συνέβη. Ακόμη κι αν κάποιοι που το ξέρουν θελήσουν να το αναδείξουν από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, η κοινή γνώμη δεν θα δώσει σημασία, αφενός γιατί δεν γνωρίζει το θέμα και αφετέρου γιατί δεν το θεωρεί έγκυρο.
Ωστόσο, πιο επικίνδυνη τακτική είναι η αναφορά μεν ενός γεγονότος (όχι αποσιώπηση δηλαδή) με τρόπο όμως που να οδηγεί σε χειραγώγηση της κοινής γνώμης προς κάποια κατεύθυνση. Αυτό μπορεί να γίνει είτε με έμφαση ή υποβάθμιση του γεγονότος είτε με τον τρόπο που παρουσιάζεται.
Παραδείγματα:
α) Η καθημερινή πρωτοσέλιδη ειδησιογραφία γύρω από ειδεχθείς εγκληματικές πράξεις γνωρίζουν ότι θα προκαλέσει, αντανακλαστικά, τον φόβο και τον θυμό της κοινής γνώμης, η οποία θα ζητεί να ληφθούν αυστηρότερα μέτρα στη νομοθεσία και στην αντίδραση της αστυνομίας.
β) Μετά ταύτα ο πυροβολισμός πολίτη, αν αυτός είναι κλέφτης Ρομά ή Σύρος, με τονισμό στην αξιόποινη πράξη που τέλεσε ή το ποινικό παρελθόν του (ταυτόχρονα με την είδηση της θανάτωσης) ευλόγως θα προκαλέσει στην κοινή γνώμη μία αντίδραση του τύπου «καλά του έκαναν – ένας λιγότερος».
γ) Ένα ναυάγιο με θύματα 600 λαθρομετανάστες μπροστά στα μάτια των λιμενικών, αν συντηρηθεί στην επικαιρότητα για πολλές μέρες, θα αναδείξει ερωτήματα και ενδεχομένως ευθύνες, τουλάχιστον για την παράλειψη προσφοράς βοήθειας των Αρχών σε ανθρώπους που πνίγηκαν αβοήθητοι λίγα μέτρα πιο πέρα. Πως αντιμετωπίζουν τα κυρίαρχα μέσα αυτό το γεγονός για να αποτρέψουν τον θυμό της κοινής γνώμης; Το εξαφανίζουν από την επικαιρότητα σε 2-3 μέρες. Αν εσύ συνεχίζεις να το συζητάς, είσαι εκτός τόπου και χρόνου και εμμονικός με κάτι που «πέρασε».
δ) Στείλανε στρατιωτικούς να γίνουν πλήρωμα ασθενοφόρου στο Λεωνίδιο επειδή δεν προσλαμβάνουν υγειονομικούς. Κανένα μεγάλο μέσο δεν το έγραψε. Εγώ το διάβασα στο Kalimera-arkadia.gr. Άραγε είναι πιο σημαντικό το ότι η σταρ Σάλμα Χάγικ τρώει γαρίδες δίπλα στο κύμα; Ασφαλώς όχι, αλλά αυτό παίρνει τη θέση του στην ειδησιογραφία.
Και φτάνουμε σιγά σιγά στο κεντρικό ερώτημα : Γιατί να το κάνουν όλο αυτό τα μέσα ενημέρωσης; Η απάντηση είναι απλή: Είναι μία τακτική που εξυπηρετεί την πολιτική εξουσία και ειδικότερα το κόμμα με το οποίο συνεργάζονται, στη βάση μιας συμφωνίας και συναλλαγής.
Το κόμμα παρέχει στους ιδιοκτήτες των μέσων νομιμοφανή οικονομικά ανταλλάγματα (χορηγίες, διευκολύνσεις κλπ) ή τη δυνατότητα στους ιδιοκτήτες τους να πλουτίζουν από άλλες δραστηριότητες (π.χ. εφοπλιστές), οπότε και αυτοί ανταποδίδουν την ευεργεσία αυτή παρέχοντας υπηρεσίες χειραγώγησης της κοινής γνώμης προς όφελος του κόμματος – κυβέρνησης, το οποίο, προφανώς, τους συμφέρει να παραμείνει στην εξουσία.
Όταν, δε, τα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης είναι όλα με αυτό το κόμμα – κυβέρνηση, υπάρχουν ελάχιστα περιθώρια να διαμορφώσεις διαφορετική άποψη, διότι είναι σχεδόν αδύνατο να τη δεις γραμμένη κάπου. Είναι, να το πούμε λαϊκά, μπλοκαρισμένα όλα, και το μυαλό μας, ενώ εμείς νομίζουμε ότι σκεφτόμαστε ελεύθερα.
Όταν βρεθούμε σε μία τέτοια συγκυρία, που ένα κόμμα έχει ελέγξει όλα τα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης, για να αντιδράσουμε σε μία κατάσταση πραγματικής ζωής, που βλέπουμε ότι είναι πολύ διαφορετική και χειρότερη (γιατί την ζούμε) από αυτή που εμφανίζουν τα μέσα ενημέρωσης, θα πρέπει να γίνουμε πραγματικοί πολίτες.
Θα πρέπει να δούμε πίσω από τον «τοίχο» που ορθώνουν μπροστά μας ή τη βιτρίνα που μας εμφανίζουν, να «ψαχτούμε», να «επαναστατήσουμε» εναντίον αυτής της ενημερωτικής ομηρίας, να την περιφρονήσουμε, να την στηλιτεύσουμε, να δημιουργήσουμε διαύλους πληροφόρησης μεταξύ μας, να αρχίσουμε να συζητάμε σαν πολίτες και όχι σαν παθητικοί δέκτες πληροφοριών σκοπιμότητας, αναζητώντας τρόπους να ασκήσουμε τα δικαιώματα μας σε μία δημοκρατία. Γιατί αλλιώς θα μένουμε άβουλα θύματα. Οφείλουμε και δικαιούμαστε να κάνουμε και τη δική μας ζωή μας καλύτερη. Όχι μόνο αυτοί τη δική τους.
*Ο Γιώργος Στειακάκης είναι δικηγόρος