Πολλοί λένε ότι ήταν λάθος η επιλογή της Εθνικής Πινακοθήκης για την έκθεση του έργου αυτού. Το θέμα δεν είναι η ελευθερία της έκφρασης αλλά το πώς διαφορετικοί Έλληνες οραματίζονται το έθνος μας. Ο βανδαλισμός ως τρόπος έκφρασης, δείχνει ότι η δημοκρατία έχει δευτερεύουσα θέση στο όραμα που έχουν κάποιοι για το έθνος αυτό.
Η απόφαση της διευθύντριας της Εθνικής Πινακοθήκης, να μπει με τη σύμφωνη γνώμη του καλλιτέχνη μία κορδέλα μετατρέποντας τον χώρο σε εικαστική παρέμβαση, ανάγει τον βάνδαλο σε καλλιτέχνη.
Η όποια επόμενη έκθεση, που ενδέχεται να θίξει τις θρησκευτικές, εθνικιστικές ή ηθικές αξίες κάποιων συμπολιτών μας, θα πρέπει να εκτίθεται προ-βανδαλισμένη, ώστε να ενσωματώνει εξαρχής την διαμάχη αξιών που όλοι γνωρίζουμε ότι χαρακτηρίζει την κοινωνία και το έθνος μας. Εναλλακτικά θα μπορούσε να περιφρουρείται προληπτικά κάθε έργο από έναν αστυνομικό.
Το θετικό της έκθεσης στην Εθνική Πινακοθήκη, δηλαδή σε έναν χώρο που αποτελεί κομμάτι της δημόσιας σφαίρας, αντί για κάποιο περιθωριακό ή avant-garde χώρο τέχνης, είναι η πρόκληση του διαλόγου που βιώνουμε αυτές τις μέρες στην ελληνική κοινωνία, σε social, εφημερίδες, σπίτια και καφενεία.
Ζητώντας να εκτεθεί σε ένα περιθωριακό χώρο τέχνης που δεν αποτελεί κομμάτι της δημόσιας σφαίρας, ουσιαστικά ζητάμε τον κατακερματισμό της. Να παραμένει καθένας μας στον «θάλαμο αντήχησης» ή στη «φούσκα φίλτρων» που επιλέγει να ζει.
Αυτά δεν υπάρχουν μόνο στον ψηφιακό χώρο αλλά και στον φυσικό. Αν εκτίθετο σε ένα τέτοιο θάλαμο ή φούσκα δεν θα είχαμε όλο αυτό τον διάλογο και αντίλογο.
Αν αποφεύγουμε να θέτουμε στην δημόσια σφαίρα τα ζητήματα που ξέρουμε εκ των προτέρων ότι θα προκαλέσουν αντίλογο, τότε ποιο είναι το νόημα της δημοκρατίας;
Πάμε να φτιάξουμε μια δημόσια σφαίρα, ένα δημόσιο χώρο πλήρως αποστειρωμένο, όπου κανείς δεν θα θίγεται. Στον οποίο δεν θα «ζει» κανείς. Ένα χώρο διέλευσης σαν τα non-places του Augé. Ούτε παγκάκια. Ντύσιμο ουδέτερο. Unisex στολές.
Να μια καλή δικαιολογία να απαγορεύσεις και τις διαδηλώσεις. Διαδηλώστε στους χώρους που θέλουν να σας ακούνε. Δεν μπορεί να υπάρξει δημοκρατία αν ο δήμος είναι χωρισμένος σε κοινωνικές ομάδες χωρίς επικοινωνία.
Πέρα από μια δυτική αντίληψη του δικαιώματος της «ελευθερίας έκφρασης», μιλάμε για αρχαιοελληνικές έννοιες και πρακτικές: ισηγορία, παρρησία. Όλοι έχουν δικαίωμα να ανέβουν στο βήμα στην αγορά και να μιλήσουν άφοβα, όχι απλά για οποιοδήποτε θέμα, αλλά ειδικά για θέματα που θεωρούνται επικίνδυνα.
Δεν θεωρώ ότι οι Έλληνες που επιθυμούν την λογοκρισία οποιασδήποτε παραποίησης Χριστιανικών ή εθνικών συμβόλων αποτελούν την πλειοψηφία.
Πιστεύω ότι είναι πολλοί, αν και η κανονικοποίηση του λόγου εκατομμυρίων Ελλήνων, κυρίως ανδρών, που με ρήματα καθημερινά και σε δημόσιο χώρο, εκφράζουν την πρόθεσή τους να συνευρεθούν βίαια με την ίδια την Παναγία ή τον Χριστό (και όχι με κάποιο σύμβολό τους), με κάνει να αμφιβάλλω για την ειλικρίνεια του συνόλου των ανθρώπων που σήμερα ξεσηκώνονται.
Αλλά ακόμα και αν επρόκειτο για την πλειοψηφία, τι θα άλλαζε; Ποιο είναι το νόημα της ελευθερίας έκφρασης αν υφίσταται μόνο για να υπερασπιζόμαστε τις απόψεις με τις οποίες ήδη συμφωνούμε;
Η αξία της ελευθερίας του λόγου βρίσκεται ακριβώς στην υπεράσπιση ιδεών που είναι προκλητικές ακόμα και προσβλητικές, ιδεών με τις οποίες δεν συμφωνεί η πλειοψηφία, το κατεστημένο, η όποια εξουσία.
Σωκράτης, Γαλιλαίος, Κοπέρνικος, Δαρβίνος, Φρόυντ, Νίτσε, Μάρξ, Καζαντζάκης, δηλαδή φυσικούς, μηχανικούς, φιλόσοφους, καλλιτέχνες, πολιτικούς, αρχιτέκτονες. Η ισότητα και ψήφος, γυναικών, μαύρων και μειονοτήτων. Τα εργασιακά δικαιώματα.
Το 1979, ο Νόαμ Τσόμσκι υπερασπίστηκε το δικαίωμα ενός καθηγητή Ιστορίας να αρνηθεί το Ολοκαύτωμα των Εβραίων, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υπερασπιζόταν την αλήθεια του περιεχομένου του.
Η τέχνη είναι αισθητική εμπειρία αλλά και εργαλείο προβληματισμού, αμφισβήτησης, πρόκλησης διαλόγου. Δεν επικροτώ τους χώρους τέχνης που εκθέτουν προκλητικά έργα ως επίδειξη μιας αυτοσκοπικής κοινωνικής και πολιτικής προοδευτικότητας.
Εξίσου υποκριτικό είναι να μιλάμε αθώα για ελευθερία έκφρασης στη σύγχρονη τέχνη, όταν νεποτισμός και κοινωνικές σχέσεις αποτελούν το πρώτο φίλτρο λογοκρισίας. Οι «εξωτερικές» παρεμβάσεις λογοκρισίας δίνουν την ψευδαίσθηση ότι εντός της καλλιτεχνικής σφαίρας υπάρχει πραγματική ελευθερία.
Αντίστοιχα με την πράξη του βουλευτή, αντί για να γράψω το κείμενο αυτό, θα ήταν αποτελεσματικότερο να πάω να σπάσω το παρμπρίζ του αυτοκινήτου του και να περιμένω να με συλλάβουν, για να βγω στα πρωινάδικα και τις ειδήσεις να πω τις απόψεις μου.
Τέλος, παραπέμπω στα έργα του ζωγράφου – αγιογράφου Μιχάλη Βασιλάκη, γέφυρα ναού και εκθεσιακού χώρου, βυζαντινής και σύγχρονης τέχνης. Γέφυρες μεταξύ των θαλάμων αντήχησης χρειαζόμαστε. Συμμετοχή στην δημόσια σφαίρα.
Ο Θεοχάρης Παπαδάκης είναι κοινωνικός ανθρωπολόγος και γενικός γραμματέας Εμπορικού Συλλόγου Ηρακλείου