Ευτυχώς σήμερα το έργο του Νίκου Καζαντζάκη διαβάζεται και μελετάται ακόμα και από ορισμένους πανεπιστημιακούς. Ανάμεσα σε κείνους που συνέβαλαν ώστε να διαδοθεί παγκοσμίως, αναμφισβήτητα κορυφαίος είναι ο Γιώργος Στασινάκης, Πρόεδρος και ιδρυτής της «Διεθνούς Εταιρείας Φίλων Νίκου Καζαντζάκη».
Ο Νίκος Καζαντζάκης και ως πρόσωπο, αλλά και ως δημιουργός ενός τιτάνιου έργου έχει και σήμερα να μας διδάξει πολλά. Κατάκτησε μια κορυφή με μεγάλο αγώνα και θυσίες. Γνωρίζουμε πόσο ανάμεσα στα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας που είχε μελετήσει και μεταφράσει εκτιμούσε τον Όμηρο. Εμπνεύστηκε από το έργο του αρκετές τραγωδίες και το κορυφαίο επικό ποίημα του Οδύσσεια, που τρόμαξε πολλούς. Μαζί με τον μεγάλο Ομηριστή Ι.Θ. Κακριδή μετέφρασαν τα Ομηρικά Έπη. Φυσικό είναι ότι όταν αποφασίζει να γράψει πεζογραφία ίσως και υποσυνείδητα αντλεί στοιχεία από τον Όμηρο. Ειδικοί μελετητές έχουν εντοπίσει συγκεκριμένες αναφορές.
Επειδή στη Λέσχη Ανάγνωση που πρόσφατα δημιουργήθηκε στο Ηράκλειο έχει επιλεγεί να διαβαστεί και να παρουσιαστεί ο Καπετάν Μιχάλης θα περιοριστώ στο έργο αυτό που θεωρώ το πιο άρτιο έργο του ως προς την πλοκή και την έκφραση της ιδιαίτερης λατρείας του στην γενέθλια πόλη. Η κύρια αντίθεση είναι ανάμεσα στους Κρητικούς που αγωνίζονται για την ελευθερία και τους Τούρκους. Αντίστοιχα η Ιλιάδα είναι ο αγώνας των Ελλήνων με τους Ασιάτες Τρώες. Αρχηγός των Τρώων, γενναίος και σεβαστός απ’ όλους, είναι ο Έκτορας. Από τους Έλληνες διακρίνεται ο Αχιλλέας και η «μήνις» του αποτελεί αντικείμενο του ομηρικού ποιήματος. Αντίστοιχα στον Καπετάν Μιχάλη τους Τούρκους εκπροσωπεί ο Νουρήμπεης και τους Κρητικούς ο Καπετάν Μιχάλης.
Ο Αχιλλέας είναι μισός θεός, είναι οξύθυμος και αν δεν επενέβαινε η Αθηνά ήταν έτοιμος να τραβήξει το σπαθί του και να σκοτώσει τον Αγαμέμνονα τον αρχιστράτηγο γιατί του έθιξε την τιμή του. Αδιαφορεί στην πορεία για τον πόλεμο, δεν νοιάζεται για την τελική ήττα των Ελλήνων και κάμπτεται μόνο όταν ο Έκτορας σκοτώνει τον αγαπημένο του φίλο τον Πάτροκλο. Ο Έκτορας γνωρίζοντας το τέλος του αυτοθυσιάζεται και με μεγαλειώδη τρόπο μονομαχεί με τον Αχιλλέα που τον σκοτώνει και εξευτελίζει το πτώμα του. Η σύγκριση Αχιλλέα και Έκτορα είναι συντριπτικά υπέρ του δεύτερου.
Αντίστοιχα στον Καπετάν Μιχάλη ο Νουρήμπεης είναι ευγενής, γενναίος ηρωικός και με ύπουλο τρόπο εξευτελίζεται ο ανδρισμός του από τον αδελφό του Καπετάν Μιχάλη. Αποδεικνύεται ανώτερος όταν χάνει την τιμή του και παρακαλεί να τον σκοτώσει και όταν πεθαίνει το άλογό του κλαίει στον τάφο του. Φυσικά ο Καπετάν Μιχάλης είναι ο πρωταγωνιστής, ο Κρητικός. Στην σκιαγράφηση όμως των κεντρικών ηρώων δεν κερδίζει την συμπάθειά μας. Είναι ο Νιτσεϊκός υπεράνθρωπος που παλεύει ανάμεσα στο χρέος και το πάθος. Οι μελετητές κρίνουν ότι στο πρόσωπό του ο Καζαντζάκης σκιαγραφεί την μορφή του πατέρα του που πάντα φοβόταν και ο ίσκιος του έπεφτε πάνω του βαρύς.
Στην ερμηνεία του έργου του Καζαντζάκη έχουμε άφθονα βιογραφικά στοιχεία. Για τον Όμηρο δεν ξέρουμε τίποτε. Ίσως και οι κοινωνιολογικές και φροϋδικές ερμηνείες να είναι χρήσιμες. Πιο χρήσιμη όμως είναι η ανάγνωση των ίδιων των ίδιων των λογοτεχνικών έργων. Κριτής τους είναι φυσικά ο χρόνος. Ο Όμηρος έχει κριθεί αιώνες τώρα απ’ όλο τον κόσμο. Ο Νίκος Καζαντζάκης διαβάζεται στις περισσότερες γλώσσες του κόσμου. Θαυμάζεται λιγότερα χρόνια, είναι, όμως, νομίζω αρκετά για να τον θεωρήσουμε κλασικό συγγραφέα. Μια παράλληλη ανάγνωση της Ιλιάδας και του Καπετάν Μιχάλη θα είναι αρκετά διδακτική και θα μας φωτίζει στις σκοτεινές ατραπούς της καλλιτεχνικής δημιουργίας.
Αν ο επαρκής αναγνώστης λησμονήσει τις θεωρίες και μόνος με το έργο αφεθεί στη μαγεία της δημιουργίας είναι βέβαιο ότι θα επιστρέψει στην ζωή πιο πλούσιος και πιο ικανός στο τραγικό παιχνίδι που λέγεται ζωή.
*Ο Ζαχαρίας Καρατάκης είναι φιλόλογος