Η λέξη «εμβόλιον», από όσο μπόρεσα να ανιχνεύσω εμφανίζεται στο γραπτό λόγο για πρώτη φορά στην Ιστορική Βιβλιοθήκη του Διόδωρου Σικελιώτη (περίπου 80-20 π.Χ.). Στον πρώτο τόμο (που αναφέρεται στους μύθους, στους βασιλείς και στα έθιμα των Αιγυπτίων) ξεχωρίζει από τα ζώα του Νείλου (κεφ. 35) τον κροκόδειλο: «ἐθηρεύετο δὲ ταῦτα τὰ ζῷα τὸ μὲν παλαιὸν ὑπὸ τῶν Αἰγυπτίων ἀγκίστροις ἔχουσιν ἐπιδεδελεασμένας ὑείας σάρκας, ὕστερον δὲ ποτὲ μὲν δικτύοις παχέσιν ὡσπερεί τινες ἰχθῦς, ποτὲ δ᾽ ἐμβολίοις σιδηροῖς ἐκ τῶν ἀκάτων τυπτόμενα συνεχῶς εἰς τὴν κεφαλήν». Κυνηγούσαν λοιπόν σε παλαιότερους καιρούς οι Αιγύπτιοι αυτά τα ζώα με αγκίστρια δολωμένα με χοιρινό κρέας, αλλά από τότε χρησιμοποιούσαν άλλοτε χοντρά δίχτυα, όπως έκαναν για κάποια ψάρια, και άλλοτε σιδερένια ακόντια (ἐμβολίοις σιδηροῖς), τα οποία έριχναν από τις βάρκες, κτυπώντας τους κροκόδειλους συνέχεια στο κεφάλι.
Επομένως, το «εμβόλιον» (ως υποκοριστικό του «έμβολον») δήλωνε την ενέργεια της ρίψεως (βάλλω, βολή) αιχμηρού αντικειμένου για να εισέλθει (εν) κάπου, καθώς και το ίδιο το αντικείμενο. Από το Ονομαστικόν του Πολυδεύκη (2ος αιώνας μ.Χ.) μαθαίνουμε για τα εμφυτεύματα ότι «πάντα δὲ τὰ ἐμφυτευόμενα ἥμερα τοῖς άγρίοις, ἐμβλήματα καλεῖται» (Ι. 242), ενώ και ο Πλούταρχος (περίπου 50-120 μ.Χ.) ονομάζει το κοντάρι που προσαρμόζεται στη λόγχη «τὸ εἰς τὸν σίδηρον ἔμβλημα». Σήμερα, με το «εμβόλιον» περιγράφεται πολύ εύστοχα η κίνηση (ελπίζω όχι και η ρίψη…) του εμβολιασμού ανθρώπων και δέντρων και συνεκδοχικά, είτε το μέρος από το ήρεμο φυτό που επιλέγεται για να εισέλθει στο προς εμβολιασμόν άγριο φυτό είτε, καλή μας ώρα, περί ανθρώπων η χημική ιατρική ουσία.
Το δε αγγλικό vaccinate (εμβολιάζω) ανάγεται στο λατινικό επίθετο vaccinus (αγελαδινός) που προέρχεται από το vacca (αγελάδα) και έχει να κάνει με την εργασία ενός Βρετανού γιατρού γύρω στα 1800, ο οποίος για να εμποδίσει την ευλογιά που θέριζε (smallpox) εμβολίαζε (δαμαλισμός) τους ανθρώπους με τον πολύ πιο ήπιο ιό των αγελάδων (cowpox, variolae vaccinae). Ύστερα, Γάλλοι γιατροί πρώτοι χρησιμοποίησαν μόνη της τη λέξη vaccine (vaccin) για το εμβόλιο και έτσι γρήγορα πέρασε στην Αγγλική για να γίνει, ως προς την ετυμολογική της ρίζα, διεθνής.
Είναι πραγματική μαγεία η ιστορία των λέξεων. Προφανέστατη η διαφορά στο ιστορικοσημασιολογικό φορτίο μεταξύ του «εμβόλιον» και «vaccine». Πρόκειται ουσιαστικά περί δύο ξεχωριστά δομημένων λεξικών κόσμων, με διαφορετικές αφετηρίες. Με τον ελληνικό όρο δηλώνονται δυναμικές αιτίες, κινήσεις, ενέργειες, συνδυασμοί, μετασημασιολογήσεις, κάτι που δεν συμβαίνει με την απεικονιστικά δηλωτική στατικότητα του διεθνούς όρου. Πέραν όμως της ιστορίας των λέξεων και της ονοματοποιίας, πρακτικά δεν έχει αυτό καμία σημασία, ούτε ενδιαφέρει. Σημασία έχει να συνεννοούνται οι άνθρωποι.
Ας το χαλαρώσουμε λίγο, μέρες που είναι. Περιμένοντας με ανυπομονησία το εμβόλιο που θα μας απαλλάξει από τις συνέπειες του κορωνοϊού και αναλογιζόμενος τους φαιδρούς συνομωσιολόγους που το αρνούνται, ξανασκέφτομαι τώρα ότι ίσως η ετυμολογική καταγωγή τού vaccine από την αγελάδα να είναι εκ των πραγμάτων πιο καίρια, αφού το παιχνίδι του μυαλού φέρνει μπροστά στα μάτια μου το βόδι και το γαϊδουράκι, που ζέσταναν στη φάτνη τον Χριστούλη. Είμαι σίγουρος ότι εκείνα όμως τα αθώα ζώα, αν υπήρχε τότε ο ιός, θα φορούσαν μάσκα, αλλά και οι Μάγοι θα ήθελαν να προλάβαιναν για τα δώρα τους το εμβόλιο! Ευφρόσυνα, υγιή Χριστούγεννα με επί γης ειρήνη!
*Ο Κώστας Ν. Κωνσταντίνου είναι διευθυντής του 2ου Γενικού Λυκείου