Θα ήθελα εξαρχής να διευκρινίσω ότι με τον όρο σύγχρονος κόσμος εννοώ την σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη κοινωνία στην οποία ζούμε σήμερα. Η παγκοσμιοποίηση βέβαια δεν αποτελεί φαινόμενο των τελευταίων χρόνων. Αρχής γενομένης από τον Οδυσσέα, που επί δέκα ολόκληρα χρόνια περιπλανήθηκε σε ολόκληρο τον τότε κόσμο, οι λαοί πάντοτε μετανάστευαν και οι μαζικές μετακινήσεις των πληθυσμών καταγράφονται ιστορικά ως σύνηθες φαινόμενο.
Ωστόσο μεγαλύτερη έξαρση της ανάμειξης των πληθυσμών σημειώθηκε κατά τον 19ο και το 20ο αιώνα, με τις μαζικές και οργανωμένες μεταναστεύεις εργατικού δυναμικού από την Ευρώπη προς την Αμερική αρχικά και από τις χώρες του φτωχού ευρωπαϊκού νότου στις πλουσιότερες χώρες της βόρειας Ευρώπης αργότερα. Εκείνο όμως που κατά την άποψή μου υπήρξε καθοριστικής σημασίας και έδωσε μεγάλη ώθηση στη διαμόρφωση της παγκοσμιοποίησης στη σημερινή της μορφή είναι η μετανάστευση των βιομηχανιών.
Ενώ δηλαδή αρχικά μετανάστευαν οι εργάτες προς τις βιομηχανικές χώρες, κάποια στιγμή άρχισαν να μεταναστεύουν οι βιομηχανίες προς τις χώρες με φτηνό εργατικό δυναμικό· αυτό στάθηκε η αφετηρία για μια ριζική μεταβολή των μεγάλων κοινωνικών μεταβολών με τη δημιουργία μιας παγκόσμιας αγοράς, που φαίνεται να κατευθύνει σήμερα τα πάντα. Στη γενίκευση του φαινομένου συνέβαλαν ουσιαστικά οι ταχύτατες επιστημονικο-τεχνικές εξελίξεις, με τη γενίκευση της ψηφιακής τεχνολογίας και την εξάπλωση του διαδικτύου.
Μέσα από τις εξελίξεις αυτές η παγκοσμιότητα έλαβε πιο συγκεκριμένη και πιο ουσιαστική υπόσταση και ενδυναμώθηκε το ενδιαφέρον γι’ αυτήν. Η τάση των κρατών να επεκτείνουν τα ενδιαφέροντά τους από το εθνικό στο διεθνές και στο παγκόσμιο ενισχύεται περισσότερο και επήλθαν ριζικές οικονομικο-πολιτικές αλλαγές και ανακατατάξεις στον παγκόσμιο χάρτη.
Στο πεδίο των παραγωγικών δυνάμεων κυριαρχεί το παιχνίδι του ανταγωνισμού και της διεκδίκησης: Ποια εταιρεία θα διεισδύσει σε περισσότερες χώρες, ποια θα κερδίσει το μεγαλύτερο κομμάτι της πίτας. Συναγωνίζονται στη βελτίωση των προϊόντων τους, ποια θα κατασκευάσει τα πιο «έξυπνα» προϊόντα όπως για εντυπωσιασμό τα αποκαλούν ( π.χ. έξυπνα κινητά), στη μείωση των τιμών και την διευκόλυνση της πληρωμής τους (π.χ. πολλές δόσεις, κλπ.), στη διάχυση και γνωστοποίηση των προϊόντων (διαφήμιση) και επινοούνται πολλά και διάφορα εμπορικά τρικ.
Επειδή όμως ο ανταγωνισμός είναι αμείλικτος, κάποια στιγμή τα «θεμιτά» αυτά μέσα εξαντλούνται και τότε πλέον δοκιμάζονται άλλες μέθοδοι «κάτω από το χαλί». Αρχίζουν τα λαδώματα από τους πολιτικούς διαχειριστές που λαμβάνουν τις αποφάσεις, μέχρι τον γιατρό που θα συνταγογραφήσει το φάρμακο και δοκιμάζονται τρόποι φορολογικής διαφυγής.
Μέσα από τις διαδικασίες αυτές επέρχεται αναδιάταξη στο χώρο των αξιών: Ενισχύεται η υλική διάσταση των πραγμάτων και της ζωής, θεοποιείται ο ανταγωνισμός και η πλανητοποίηση των συμφερόντων, νομιμοποιείται και επιτείνεται ο διαγκωνισμός των προσώπων.
Ο Άνθρωπος και ανθρωπισμός παραγκωνίζονται. Το ήθος παραγκωνίζεται ή αγνοείται, ενίοτε μάλιστα λοιδορείται. Παντού προτάσσεται το συμφέρον, οι υλικές αξίες καθαγιάζονται, οι ηθικές και οι πνευματικές αξίες τίθενται σε δεύτερη μοίρα συχνά μάλιστα εκλαμβάνονται ως μειονέκτημα ή χλευάζονται ακόμη. Στο πνεύμα αυτό τα ηθικά ανακλαστικά χαλαρώνουν οι συνειδήσεις ελαστικοποιούνται και η διαφθορά οργιάζει. Κύριος στόχος σε αυτό το παιχνίδι του σκληρού ανταγωνισμού και του αθέμιτου κέρδους κατ’ εξοχήν αυτοί που λαμβάνουν τις αποφάσεις: Τα πολιτικά πρόσωπα. Και είναι πολλοί που αντιστέκονται.
Και είναι πολλοί που ενδίδουν. Η διαφθορά, η σήψη και η παρακμή, δυστυχώς παντού. Από παντού λείπουν εκατομμύρια. Πρόσφατο το παράδειγμα της Ευρωβουλής. Και μέσα στους διεφθαρμένους της Ευρωβουλής φέρεται και μια ελληνίδα. Γράφω το ε συνειδητά με μικρό. Η ελληνική φιλοσοφία και ο ελληνικός πολιτισμός ανέδειξαν τον ανθρωπισμό, το ήθος και τις πνευματικές αξίες. Αυτές αποτελούν στοιχείο της γνήσιας ελληνικής ταυτότητας. Αν τις στερείσαι δεν φέρεις την γνησιότητα του ελληνικού πολιτισμού.
Συνελόντι ειπείν: Στον σύγχρονο κόσμο συνδυάζονται δύο στοιχεία που μόνο φαινομενικά μπορεί να θεωρηθεί ότι διακρίνονται μεταξύ τους, γιατί επί της ουσίας συνάρτηση μεταξύ τους είναι στενή. Από τη μια ο σκληρός ανταγωνισμός που συχνά μετέρχεται ανοίκεια μέσα και από την άλλη η εξασθένηση των ηθικών αξιών με την ελαστικοποίηση των συνειδήσεων. Και τίθεται ξανά το ερώτημα: Τί μέλλει γενέσθαι;
Πρώτο μέλημα όλων μας θεωρώ ότι είναι να προφυλάξομε τα «χλωρά», να μην καούν μαζί με τα «ξερά». Αυτό θα ήταν άδικο. Οι έντιμοι πρέπει να διαφυλαχθούν. Στους άλλους ας πέσει αμείλικτος ο πέλεκυς της δικαιοσύνης. Χωρίς έλεος. Και εννοώ από πολίτες και Πολιτεία. Από τους πολίτες την ώρα της κάλπης. Εκείνη τη στιγμή ας εκτιμηθεί πρωτίστως η εντιμότητα. Οι αρχηγοί των κομμάτων επίσης δεν δικαιούνται να παραμένουν αδιάφοροι.
Ούτε είναι αρκετό να διαγράφουν επιδεικτικά τον «παραβάτη» Βουλευτή, και μάλιστα εν γνώσει του γεγονοτος ότι θα τον επαναφέρουν τις παραμονές των εκλογών για διεύρυνση της εκλογικής πελατείας· σιωπηλά βέβαια αυτή τη φορά. Να παύσουν επίσης να κατασκευάζουν τεχνηέντως παραγραφές των αδικημάτων στη Βουλή. Έλεος! Ας σκεφθούν επίσης τρόπους ενημέρωσης των Βουλευτών. Δεν άκουσα ποτέ να οργανώνεται συνέδριο από κάποιο κόμμα με στόχο την επισήμανση τέτοιων κινδύνων και την ανάπτυξη μηχανισμών αυτοάμυνας. Πάντως πρέπει να ληφθούν μέτρα. Το θέμα δεν μπορεί πλέον να αφήνεται στην τύχη.
Εκείνο όμως που με απασχολεί περισσότερο είναι οι επόμενες γενιές, τα σημερινά παιδιά, δηλαδή το σχολείο. Βέβαια να αντιστρέψουμε την παγκοσμιοποίηση και να αλλάξομε τον κόσμο, δεν μπορούμε. Ίσως και να μην χρειάζεται. Μπορούμε όμως -και αυτό όχι μόνο χρειάζεται, αλλά επιβάλλεται- να τον διαποτίσομε με άλλες αξίες, ανθρωπιστικές. Να επανέλθει το ήθος. Δεν πρέπει να περιοριστούμε απλώς στην αλλαγή συμπεριφοράς.
Είναι τρία πράγματα που συνδέονται αυστηρά μεταξύ τους: Αξίες-στάσεις-συμπεριφορά. Αν δηλαδή καλλιεργήσομε θετική στάση απέναντι στις αξίες και δημιουργήσομε θετική εσωτερική διάθεση των μαθητών απέναντι στις ηθικές και ανθρωπιστικές αξίες, τότε αυτές εγχαράσσονται στη συνείδησή τους. Αυτό θα τους κάνει να συμπεριφέρεται σύμφωνα με αυτές και σήμερα ως μαθητές και αύριο ως πολίτες. Γιατί διαφορετικά θα τύπτει τον καθένα η συνείδησή του. Γιατί οι αξίες λειτουργούν στον άνθρωπο όπως το έρμα στο καράβι. Το καράβι χωρίς έρμα δεν μπορεί να κυβερνηθεί. Παρασύρεται από τους ανέμους και παραπαίει. Ίδια και ο άνθρωπος χωρίς σταθερές αξίες, μένει ανερμάτιστος.
Και για να μιλήσω στην προσφιλή μου αλληγορική γλώσσα: Όπως ανέφερα στην αρχή ο πρώτος πολίτης της παγκοσμιότητας ήταν ο Οδυσσέας. Και δεν ήταν μόνον η οργή του Ποσειδώνα που τον έσπρωξε ναυαγό από τη Σκύλλα ως τη Χάρυβδη. Ήταν και η μεγάλη του λαχτάρα να γνωρίσει όλα τα βασίλεια των Θεών και των ανθρώπων, τα γνωστά και τα άγνωστα. Μας το εξομολογείται ο ίδιος όταν στο άκουσμα των Σειρήνων βουλώνει τα αυτιά των συντρόφων του, αφήνει όμως τα δικά του ανοιχτά. Η γοητεία του ξένου και του άγνωστου. Όμως, προέχει η Πηνελόπη, ο Τηλέμαχος, η Ιθάκη.
Γι’ αυτό προστάζει να τον δέσουν στο κατάρτι. Κι αυτό είναι που μας λείπει σήμερα, το κατάρτι. Γι’ αυτό κλυδωνιζόμαστε. Παραπαίομε ανασφαλείς με κίνδυνο να χάσομε την Ιθάκη. Αλλάζουμε καπεταναίους, χωρίς να αντιλαμβανόμαστε ότι μας λείπει το κατάρτι. Κι αυτό δεν μπορεί να είναι άλλο από τις αξίες που ανέδειξε η ελληνική φιλοσοφία και ο ελληνικός πολιτισμός: Οι ανθρωπιστικές και οι πνευματικές αξίες, το ήθος. Και σε αυτές πρέπει να επικεντρωθεί το σχολείο. Και αν αυτές καλλιεργηθούν όλα τα παραπάνω φαινόμενα θα εξαλειφθούν. Και ας μην ξεχνάμε: Οι αξίες δεν διδάσκονται, βιώνονται. Συνεπώς δεν μπορούμε να τις μεταδώσομε αν δεν τις έχομε ενστερνιστεί εμείς οι ίδιοι.
Τελειώνοντας θα ήθελα πολύ σεμνά να εκφράσω ένα βαθύ ευχαριστώ στα μέλη της Εξεταστικής Επιτροπής Κύπρου για τις Εισαγωγικές Εξετάσεις των Πανεπιστημίων. Ο λόγος; Στις Παγκύπριες Εξετάσεις (αντίστοιχες με τις δικές μας Πανελλήνιες) επέλεξαν ένα δικό μου επιστημονικό κείμενο ίδιας θεματικής με τούτο, που αποτέλεσε τη βάση για τις εξετάσεις στη γλώσσα. Και είναι ευχάριστο να νιώθεις ότι με το πενάκι σου δεν εκφράζεις μόνο τον εαυτό σου, αλλά και πολλούς συνανθρώπους σου. Οι συζητήσεις που επί μέρες ακολούθησαν στις εφημερίδες και στα ΜΜΕ το απέδειξαν περίτρανα. Αποδεικνύεται λοιπόν ότι το θέμα είναι πολύ σοβαρό και δεν απασχολεί μόνον εμένα. Αυτό με ενεθάρρυνε να προβώ στο δημοσίευμα τούτο.
* Ο Ι.Ε. Πυργιωτάκης είναι Oμότιμος καθηγητής και πρ. αντιπρύτανης Πανεπιστημίου Κρήτης