-Παππού, πώς γράφεται το «ίντα», με γιώτα ή με ήτα; Το βλέπω γραμμένο και με έψιλον γιώτα μερικές φορές.
-Σύμφωνα με την προέλευσή του πρέπει να ορθογραφείται με γιώτα: ίντα. Η γραφή με ήτα ή με έψιλον γιώτα είναι εσφαλμένη.
– Δηλαδή ποια είναι η προέλευσή του;
– Το «ίντα», εκτός από την Κρήτη, λέγεται και σε άλλα ελληνικά νησιά. Προέκυψε από την φράση «τι είναι τα». Π. χ. «Τι είναι τα λες;» Τι είναι τα > τι ‘ν’ τα > τίντα. Και με ανομοιωτική αποβολή του πρώτου ταυ έγινε ίντα.
Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και με την φράση: πού είναι αυτά > πού ‘ν’ τα. Σε μερικά μέρη της Κύπρου λένε «τείντα λαλείς;» (έτσι το ορθογραφούν αυτοί). Και από τα «για ίντα» (=για τι) βγαίνει το γιάντα (=γιατί).
– Ώστε πρέπει να το γράφουμε με γιώτα: ίντα.
– Ναι. Και κάτι άλλο που πρέπει να προσέξομε, όταν γράφομε σε κρητική διάλεκτο, είναι το «ευφωνικό -ε» στο τέλος των αντωνυμιών που βρίσκονται μπροστά από ρήματα σε παροντικούς χρόνους.
– Αυτό δεν το κατάλαβα.
– Να σ’ το εξηγήσω. Οι Κρητικοί διατηρούν την αύξηση στα ρήματα και όταν ακόμη αυτή δεν τονίζεται. Ενώ δηλαδή στην άλλη Ελλάδα λέμε «μας λέγανε», στην Κρήτη λέμε «μας ελέγανε», δηλαδή με αύξηση ε- , ακόμη και όταν δεν τονίζεται.
Στην Κρήτη αυτό το ε- της αύξησης των παρελθοντικών χρόνων ξεκόλλησε από το ρήμα, κόλλησε στην αντωνυμία που προηγείται και έτσι, κολλημένο στην αντωνυμία, λέγεται και στους παροντικούς χρόνους: μας-ε λένε, σας-ε δίνουμε, τον-ε βλέπεις; την-ε θωρείς; κτλ. Αυτό βέβαια συμβαίνει μόνο στα ρήματα που αρχίζουν από σύμφωνο. Π. χ. ενώ λέμε «την-ε προσέχει», λέμε όμως «την αγαπά», διότι το αγαπώ αρχίζει από φωνήεν.
Έτσι θα γράψω βέβαια «τον ετάιζε», γιατί το «ετάιζε» είναι παρελθοντικός χρόνος και στην κρητική διάλεκτο κρατιέται η αύξηση αν και δεν τονίζεται. Όμως θα γράψω «τον-ε ταΐζει», γιατί το «ταΐζει» είναι ενεστώτας και δεν παίρνει αύξηση. Το -ε που ακούγεται ανήκει στην αντωνυμία που προηγείται. Αυτό μάλιστα το ευφωνικό -ε, από τις αντωνυμίες πέρασε και κόλλησε και σε μερικά άλλα μόρια. Και έτσι στην Κρήτη λέμε «αν-ε θες», «όντεν-επεράσει».
– Λίγο μπερδεμένα είναι. Γράψε μου κι άλλα παραδείγματα να το καταλάβω.
– Φέρε το τετράδιό σου.
Κι ο παππούς έγραφε προσεκτικά διαλεγμένα παραδείγματα στο τετράδιο του εγγονού, για να τα μελετήσει, να τα καταλάβει και να γράφει σωστά την κρητική διάλεκτο.