Στην πρώτη Δαρβινική Δευτέρα (ΔΔ) της φετινής σειράς (29/10/18), η αστροφυσικός Βασιλική Παυλίδου καθήλωσε το ακροατήριό της μιλώντας για την εξέλιξη του Σύμπαντος και τη σχέση του με το φαινόμενο της ζωής. Μόλις μια εβδομάδα αργότερα, ο φίλος – και φίλος των ΔΔ – Ζαχαρίας Καραταράκης ανέλαβε το ρόλο της αποκαθήλωσης μέσα από τη στήλη του σ’ αυτήν την εφημερίδα (ΠΑΤΡΙΣ, 5/11/128).
«Μην μας αφαιρέσετε το δικαίωμα να ονειροπολούμε» ήταν η κραυγή του προς τους επιστήμονες. «Δεν υπάρχουν πιο ονειροπόλες υπάρξεις από τους επιστήμονες» είναι η καθησυχαστική απάντησή μου.
Αλήθεια και Ομορφιά είναι ο τίτλος ενός βιβλίου που έγραψε για το πλατύ κοινό ο νομπελίστας αστροφυσικός S. Chandrasekhar (1910-95) και μετέφρασε στα Ελληνικά ο μαθητής του Σωτήρης Περσίδης (ο ίδιος που τραυματίστηκε βαριά στη προσπάθειά του να αφοπλίσει τον δράστη της τραγικής νύχτας της 27/11/’90). Υπάρχει πολύ κάλλος στην επιστήμη και πολύς χώρος για πάθος και όνειρο.
Τα Μαθηματικά είναι η υπέρτατη τέχνη, εξού και η στενή σχέση τους με τη Μουσική. Στη Φυσική όλοι οι μεγάλοι νόμοι έχουν μια μαγευτική απλότητα και συμμετρία. Το ίδιο και στη Βιολογία. Το μοντέλο που πρότειναν οι Watson και Crick για τη δομή του DNA ήταν τόσο γοητευτικό που για πολλούς ήταν αδύνατο να ήταν λάθος, ακριβώς λόγω του κάλλους του.
Τα σχήματα των γαλαξιών τα βρίσκουμε στο ηλιοτρόπιο και στα κοχύλια, τα αναπαρήγαγε ο Ευκλείδης στη Γεωμετρία του, τα αποτύπωσαν ο Ικτίνος και ο Καλλικράτης στην πρόσοψη του Παρθενώνα. Γιατί αυτή η τριπλή σχέση μεταξύ φυσικών σχημάτων, μαθηματικών συλλήψεων και αισθητικής;
Η σχέση πρέπει να είναι βαθιά χαραγμένη μέσα μας. Ο Ευκλείδης την ανακάλυψε χωρίς να μελετήσει τα σχήματα των κοχυλιών και ο Παρθενώνας κτίστηκε πριν ο Ευκλείδης αποτυπώσει τα Μαθηματικά της χρυσής τομής.
Εξηγείται μόνο αν την δούμε ως ένα αποτύπωμα της ιστορίας του είδους μας που ξεπηδά μέσα μας πότε σαν ένστικτο και ορμή σ’ εμάς τους μικρούς και πότε σαν δημιουργική σύλληψη στους μεγάλους – τον Όμηρο, τη Σαπφώ, τον Επίκουρο, τον Αρχιμήδη, τον Πραξιτέλη, για να μείνουμε στους παλιούς και ομόγλωσσούς μας.
Αυτό τους ενώνει. Το να τους δούμε σαν μη συγκοινωνούντα δοχεία θα ήταν λάθος. (Για περισσότερα παραπέμπω στο βιβλίο μου «Σε αναζήτηση σκοπού σε έναν κόσμο χωρίς σκοπό», ΠΕΚ, 2η έκδοση, 2018).
Δεν μπορούσε, λοιπόν, να ξεχωρίσει την Αλήθεια και από την Ομορφιά ο Chandrasekhar γιατί ανήκε στους υπηρέτες της καθαρής γνώσης, αυτής που κρατά τόσο άυπνο τον επιστήμονα όσο και τον ερωτευμένο. Δεν ήταν «εντεταλμένος» εργάτης της γνώσης όπως ο Mengele – ο τύπος του επιστήμονα που τροφοδοτεί το άγχος ενός μεγάλου μέρους της κοινωνίας.
«Επιστήμη, πού έδυ σου η θέλξη;» μοιρολογεί ο φυσικός Λευτέρης Οικονόμου (ΔΔ, 14/10/13), αντικαθιστώντας ευφυώς το κάλλος με τη θέλξη, γιατί το κάλλος της επιστήμης δεν έδυσε και δεν θα δύσει.
Το άγχος δεν είναι αδικαιολόγητο, είναι όμως υπερτροφικό, έχουμε και εδώ τη ροπή προς την καταστροφολογία. Υπάρχουν όμως λόγοι αισιοδοξίας και ο ισχυρότερος είναι η εγγενής σχέση μεταξύ δημοκρατίας και επιστήμης.
Η επιστήμη δεν μπορεί να ευδοκιμήσει κάτω από την απολυταρχία – ο πραγματικός επιστήμονας είναι μια εξαιρετικά αδέσμευτη και ατίθαση προσωπικότητα, όσο και ο αγνός ονειροπόλος – και η δημοκρατία δεν μπορεί να μακροημερεύσει χωρίς την επιστήμη.
Αυτή η συμβίωση είναι ιστορικά επιβεβαιωμένη – οι οποιεσδήποτε εξαιρέσεις την επιβεβαιώνουν παρά την ακυρώνουν – και αποτελεί το εχέγγυο ότι οι επιστήμονες δεν θα αφήσουν την τέχνη τους στα χέρια ανεύθυνων τσαρλατάνων και επίσης ότι η κοινωνία δεν θα αφήσει τα ευρήματα της επιστήμης να περάσουν στα χέρια αδίστακτων δικτατόρων. Η αφύπνιση πρέπει να είναι αμφίδρομη και αδιάλειπτη.
Όλα αυτά δεν ακυρώνουν την κραυγή του κ. Καρατάρακη. Η κ. Παυλίδου δεν άφησε την παραμικρή αμφιβολία για την ελαχιστότητα που ο καθένας μας αντιπροσωπεύει μέσα στην απεραντοσύνη του χώρου και του χρόνου. Και αυτό προκαλεί δέος. Για να το ξεπεράσουν, κάποιοι καταφεύγουν στο υπερβατικό, άλλοι στο όνειρο και άλλοι στην κατίσχυση των νόμων της φύσης.
Για όλους η κινητήρια δύναμη είναι η ίδια: Το ότι είμαστε ελάχιστοι δεν σημαίνει ότι είμαστε και ασήμαντοι, η ελαχιστότητα δεν είναι ισοδύναμη με την ασημαντότητα. Κάτι που ασφαλώς ισχύει για τον καθένα, ανάλογα με τις χωροχρονικές διαστάσεις στις οποίες αναφέρεται.
* Ο Λευτέρης Ζούρος είναι ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Κρήτης, αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών