Προεπαναστατικά, δύο κύκλοι προετοίμασαν την Ελληνική Επανάσταση, ο φιλελεύθερος και ο κοινωνικός κύκλος και χαρακτήρας. Ο κοινωνικός χαρακτήρας ξεκίνησε από εξεγέρσεις των αγροτών, κυρίως στην Επτάνησο. Το 1817 και 1819 στη Ζάκυνθο και τη Λευκάδα, αργότερα θα γενικευτούν στην κυρίως Ελλάδα. Το 1778, όμως, είχε ιδρυθεί στα Αμπελάκια Θεσσαλίας ο πρώτος Συνεταιρισμός στην Ελλάδα, αγροτικός και βιοτεχνικός, βαμβάκι (ριζάρι), κόντρα στην τουρκική οικονομική αυθαιρεσία.
Στα Επτάνησα βοήθησε η λεγόμενη “Επτάνησος Πολιτεία”, υπό αγγλική υποτέλεια, με τη Συνθήκη του Παρισιού του 1815, με εναλλαγές τη γαλλική και ρωσική κυριαρχία. Κατοχές που προκάλεσαν την εχθρότητα των αγροτών, που πήρε στη συνέχεια ένα ευρύτερο εθνικό, κοινωνικό χαρακτήρα.
Το γεγονός αυτό προκάλεσε δυσπιστία ή και εχθρότητα, ιδίως των Φαναριωτών και μερίδας του λεγόμενου ανώτερου κλήρου, σε αντίθεση με τον κατώτερο κλήρο.
Οι διανοούμενοι, κυρίως του εξωτερικού, είχαν διαμορφωθεί στο πνεύμα της Γαλλικής Επανάστασης του 1789 και στο γαλλικό Σύνταγμα του 1796. Πρωτοπόρος στάθηκε ο Ρήγας Φεραίος (1757-1789), με συγκεκριμένους πολιτικούς σκοπούς, την απελευθέρωση όλων των λαών της Βαλκανικής, σε μία “Βαλκανική Ένωση”, δημοκρατική.
Με επίκεντρο τη Βιέννη, με φίλους και συνδέσμους, κυκλοφόρησε βιβλία και επαναστατικά φυλλάδια, που παρά το θάνατό του οι επαναστατικές ιδέες θα γίνουν αποδεκτές, όχι μόνο από προοδευτικούς διανοούμενους, αλλά και από αρματολούς και κλέφτες. Οι προοδευτικοί διανοούμενοι και μερίδα της αστικής τάξης, των εμπόρων ιδίως, θα συνεχίσουν το πνεύμα του Φεραίου, όχι πια στα πλαίσια των προεπαναστατικών, τοπικών εξεγέρσεων, αλλά ευρύτερα οργανωτικά. Έτσι, στα πλαίσια των μυστικών, Ευρωπαϊκών Εταιρειών, θα οργανωθούν ελληνικές μυστικές εταιρείες, με προσχηματική προμετωπίδα ότι επεδίωκαν την πνευματική ανάπτυξη των Ελλήνων, ενώ ο απώτερος σκοπός τους ήταν η προετοιμασία της Επανάστασης. Κατ’ αυτόν τον τρόπο ιδρύθηκαν τρεις Εταιρείες: Το “Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον” (1809) στο Παρίσι, η “Φιλόμουσος Εταιρεία” στην Αθήνα (1812) και η “Φιλική Εταιρεία” (1814) στην Οδησσό.
Σπουδαιότερη εξ όλων υπήρξε η Φιλική Εταιρεία, που απλώθηκε όχι μόνο στον ελλαδικό χώρο, αλλά και στις ελληνικές παροικίες της Ευρώπης. Τα μέλη που μυήθηκαν προέρχονταν από όλα τα κοινωνικά στρώματα, με σκοπό την απελευθέρωση της χώρας από τον οθωμανικό ζυγό.
Οι συντηρητικές τάσεις, ντόπιες και ευρωπαϊκές, κυριάρχησαν παραμονές της Επανάστασης, με την ανάθεση της ηγεσίας, στα 1820, όχι σε έμπειρα στελέχη, λαϊκά, αλλά στον Αλέξανδρο Υψηλάντη, αξιωματικό του ρωσικού στρατού, ο οποίος αποκλήθηκε “Ανώτατη Αρχή”, “Ανώτατος Αρχηγός”.
Ήδη, την ίδια χρονιά, την Επανάσταση βοήθησαν οι εξεγέρσεις ορισμένων πασάδων της Ανατολής, καθώς και η εξέλιξη κατά της Πύλης από τον Αλή Πασά των Ιωαννίνων (1820), όπως και οι εξεγέρσεις στη νότια Ευρώπη, της Ιταλίας και της Ισπανίας.
Η Οθωμανική αυτοκρατορία είχε αρχίσει να παρακμάζει και υπήρχαν ορισμένα δεδομένα ευνοϊκά στον ντόπιο και τον ελληνισμό της διασποράς. Ως προς τις βασικές και πρώτες ανάγκες του αγώνα, το ελληνικό τραπεζικό κεφάλαιο και οι εφοπλιστές-καραβοκυραίοι των νησιών, μπορούσαν να εξαρκέσουν. Ήδη, υπήρχαν τα σώματα των κλεφτών και αρματολών, που ήταν εμπειροπόλεμοι και αρκετοί σε αριθμό, ορισμένοι από τους οποίους είχαν λάβει μέρος στις υποθέσεις του Αλή Πασά και στους Ναπολεόντειους πολέμους, στα στρατεύματα της Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας.
Εκεί που πλεονεκτούσε η ελληνική υπόθεση για την Επανάσταση ήταν ο μικρός και ευέλικτος εμπορικός στόλος των νησιών, αρματωμένος ήδη εναντίον των πειρατών, αλλά και τα πληρώματα των έμπειρων ναυτικών που υπηρετούσαν στον αγγλογαλλικό και ρωσικό στόλο.
*Ο Αντώνης Σανουδάκης-Σανούδος είναι καθηγητής Ιστορίας-συγγραφέας