Ο ανθρώπινος κόσμος θα ήταν πολύ φτωχός χωρίς τη φαντασία, την ικανότητα του νου να δημιουργεί έναν κόσμο πέρα από τις αισθήσεις. Συχνά την φαντασία πυροδοτεί ο θάνατος που αρνείται να δεχτεί η λογική.
Το παράλογο του θανάτου, το ερώτημα γιατί υπάρχει θάνατος, όπως, γιατί υπάρχει κάτι και όχι το τίποτε και το μηδέν, δεν μπορούμε να το δεχτούμε και να δώσουμε ικανοποιητική απάντηση.
Όταν οι Ωκεανίδες ρωτούν τον σταυρωμένο στον Καύκασο Προμηθέα, τι πρόσφερε στους ανθρώπους και τον τιμώρησε ο Δίας, εκείνος απαντά ότι τους έδωσε την συναίσθηση ύπαρξης του θανάτου.
Εκείνες εκπλήσσονται και απορούν, πώς το άντεξαν οι άνθρωποι. Τότε εκείνος τους λέει ότι τους έδωσε φρούδες ελπίδες. Ακριβώς οι φρούδες, οι ψεύτικες ελπίδες πυροδότησαν τη φαντασία για έναν άλλο κόσμο. Τον Κάτω Κόσμο όπου τα είδωλα, οι κούφιοι ίσκιοι, εξακολουθούν να υπάρχουν.
Μέχρι σήμερα έχουμε πολλές και εξαιρετικές επιμέρους μελέτες για τις αντιλήψεις των αρχαίων Ελλήνων σχετικά με τον Κάτω Κόσμο. Πρόσφατα, όμως, εκδόθηκε από την ΕΣΤΙΑ μία γενικότερη επισκόπηση των ιδεών που κυριάρχησαν από τον Όμηρο μέχρι τον Επίκουρο.
Συγγραφέας του έργου είναι η Ντανιέλ Ζουανά, καθηγήτρια πανεπιστημίου. Το έργο έχει μεταφραστεί από τον Χαράλαμπο Μαγουλά και την επιστημονική και φιλολογική επιμέλεια έχει κάνει ο Σωτήρης Μετεβελής.
Είναι γνωστή η προσφορά του εκδοτικού οίκου ΕΣΤΙΑ στα γράμματα μας. Η εγκυρότητα και η ποιότητα αποτελούν σταθερό σημείο πάντα. Τα ελληνικά γράμματα οφείλουν πολλά στο περιοδικό ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Αν δεν κάνω λάθος είναι το πιο μακροχρόνιο και με άξιους διευθυντές περιοδικό στη γλώσσα μας.
Τίτλος της μελέτης είναι ΟΙ ΈΛΛΗΝΕΣ ΣΤΟΝ ΚΑΤΩ ΚΟΣΜΟ – Από τον Όμηρο στον Επίκουρο. Το θέμα είναι τεράστιο και η εξάντληση της σχετικής βιβλιογραφίας και η σύγκριση των διαφορετικών παραδόσεων ήταν έργο επίπονο.
Χωρίς να αναφερθούμε στο ομηρικό πρόβλημα είναι βέβαιο ότι στα Έπη ενσωματώνονται και συνδέονται πολλές επιμέρους λαϊκές αφηγήσεις και ιδέες σχετικά με τους νεκρούς. Επίσης, η κάθοδος του Οδυσσέα στον Άδη μας επιτρέπει να διαπιστώσουμε ότι εκείνο που απομένει είναι απλώς ένα είδωλο, μία κούφια σκιά.
Ο Οδυσσέας συναντά τη μητέρα του που δεν μπορεί να αγκαλιάσει, τον Αχιλλέα που θα προτιμούσε να είναι δούλος στον πάνω κόσμο παρά βασιλιάς τους νεκρούς.
Μας εκπλήσσει ο Αίας που δεν έχει λησμονήσει την έχθρα του προς τον Οδυσσέα , γιατί σε εκείνον δόθηκαν τα όπλα του Αχιλλέα, ενώ πρόμαχος των Ελλήνων ήταν σε όλες τις δύσκολες μάχες ο Αίας. Πάντοτε, όμως, πρέπει να έχουμε στο νου μας ότι τα Ομηρικά Έπη είναι μία αφήγηση που, όσο κι αν ενσωματώνει αντιλήψεις που επικρατούσαν στην κοινωνία, βασικός σκοπός του ποιητή είναι να τέρψει τους ακροατές του.
Αναλυτικά δίδονται οι αντιλήψεις των Πυθαγορείων και των μυστικών διαδικασιών στα Ελευσίνια μυστήρια. Αν ο Ορφέας μαγεύει τον Άδη με τη μουσική του, δεν παύει να είναι ένας μυθικός ήρωας. Ο Πυθαγόρας, όμως, είναι ιστορικό πρόσωπο και είναι ο πρώτος που θα δημιουργήσει σχολή και θα μιλήσει για την μετενσάρκωση των ψυχών.
Τομή, βέβαια, στις αρχαιοελληνικές αντιλήψεις θα αποτελέσουν οι Διάλογοι του Πλάτωνα. Με καθαρότητα υποστηρίζεται η αθανασία της ψυχής που κυριαρχεί στο σώμα. Εκείνο την εμποδίζει και την περιορίζει. Γι αυτό η φιλοσοφία θεωρείται «μελέτη θανάτου». Είναι ο τρόπος να λυτρωθεί η ψυχή από το σώμα και να μπει στον κόσμο των ιδεών, όπου κυριαρχεί η ιδέα του Αγαθού.
Σημαντικές είναι οι απόψεις των Επικουρείων και των Στωικών. Είναι παρηγορητικές φιλοσοφίες που επιδιώκουν στο ρευστό κόσμο των Αλεξανδρινών και Ρωμαϊκών χρόνων να λυτρώσουν τους ανθρώπους από το φόβο του θανάτου και των Θεών.
Η ανάγνωση του έργου της Ντανιέλ Ζουανά δεν είναι χρήσιμη μόνο για τους ειδικούς μελετητές και φιλολόγους. Αρκετά θα βοηθήσει όλους εκείνους που αγωνίζονται να δώσουν τη δική τους απάντηση στα αιώνια ερωτήματα. Η εφευρετικότητα, η γόνιμη σκέψη ποιητών και φιλοσόφων θα μας δείχνει πάντα το δρόμο και το δράμα του ανθρώπου που πρέπει να δεχθεί το παράλογο και να κερδίσει την εσωτερική γαλήνη και ευδαιμονία.
Εδώ θα δώσουν οι μονοθεϊστικές θρησκείες τη δική τους υπόσχεση ενός Παραδείσου που επιφυλάσσεται για εκείνους που ακολουθούν μία ενάρετη ζωή, σύμφωνα με υψηλούς ηθικούς κανόνες και καθεμιά διαθέτει την απόλυτη αλήθεια που οδηγεί στο φως και σε έναν υπερουράνιο τόπο.
Όμως πέρα από την επίσημη θρησκεία η λαϊκή παράδοση για το θάνατο το Χάρο και τον Άδη συνεχίζεται. Ανθολογώ ένα δείγμα από την πολύ καλή συλλογή Ριζίτικα, τα δημοτικά τραγούδια της Κρήτης του Σταμάτη Αποστολάκη
«Ακούσετ’ είντα μήνυσε γεις νιος απού το Νάδη
«Απού ‘χει ρούχα ας τα φορεί, παράδες ας τσι τρώει
κι ο Χάρος εβουλήθηκε να βάλει περιβόλι,
να βάλει νιες για τσι μηλιές και νιούς για κυπαρίσσα
να βάλει και μικρά παιδιά βασιλικούς στσι γλάστρες
να βάλει γριές και γέροντες για φράχτες στο περβόλι».
*Ο Ζαχαρίας Καραταράκης είναι φιλόλογος