18Μαρτίου 1936. Ο Βενιζέλος φεύγει από τη ζωή. Νωρίτερα, αποτραβηγμένος και ουσιαστικά αυτοεξόριστος στη Γαλλία σκόπευε να επιστρέψει στην Ελλάδα όχι για να αναμειχθεί στην ενεργό πολιτική, αλλά για να μείνει μόνιμα στην Κρήτη, την Χαλέπα!
“Δεν πρόκειται πλέον να με βρουν εις τον δρόμον των…” έγραφε στον επιστήθιο φίλου του Ι. Ηλιάκη. Αντιθέτως, έδινε οδηγίες για το πώς θα ετοιμαστεί το σπίτι, ο κήπος, πώς θα φτιαχτεί πτηνοτροφείο, κονικλοτροφείο ακόμη και ποιος πρέπει να προσληφθεί για να τα φροντίζει!
Οι ανέκδοτες επιστολές του Βενιζέλου δημοσιεύθηκαν στον “Νέο Κόσμο” 5 μέρες μετά τον θάνατο του Εθνάρχη και πραγματικά αποτελούν ντοκουμέντα:
“Η πρώτη επιστολή του Βενιζέλου προς τον κ. Ηλιάκην, δια της οποίας του αναθέτει την φροντίδα της επιμελείας του κήπου του, χρονολογείται από 2 Δεκεμβρίου 1935. Η επιστολή αυτή εχει κατά τούτο ιδιαίτεραν σημασίαν: ότι είνε ενδεικτική του χρόνου κατά τον οποίον ο Βενιζέλος εσκέφθη κατά τρόπον θετικόν την επιστροφήν του εις Κρήτην.
Η επιστολή αυτή, η οποία απετέλεσε την αρχήν μακράς αλληλογραφίας, εις την οποίαν ξεχύνεται όλη η νοσταλγία του Βενιζέλου για το πατρικό του σπίτι και η λαχτάρα του να λουσθή το ταχύτερον στις αχτίδες του “ωραίου Κρητικού ήλιου”, έχει ως εξής:
“Φίλτατε Γιάγκο,
Θα σε παρακαλέσω θερμώς να μεταβής εις πρώτην ευκαιρίαν εις Χαλέπαν, μαζί με τον κηπουρόν που είχες φέρει πέρυσι, διά να φροντίσης να τακτοποιηθή ο κήπος όπως νομίσης καλλίτερον, χωρίς να φεισθής δαπάνης. Σημείωσιν σχετικήν μας στέλλεις δια να εξοφλήσω το χρέος μου.
Αδελφικώς Σος
Ελευθ. Κ. Βενιζέλος”
Ο κ. Ηλιάκης επήγε αμέσως εις την Χαλέπαν και άρχισε την επιμέλειαν του κήπου. Η προκαταρκτική εργασία απήτησε αρκετόν καιρόν…
Ο κ. Ηλιάκης επηγαινοήρχετο επί ένα μήνα μεταύ Χαλέπας και Αθηνών και δι αυτό, η αλληλογραφία του κατά το διάστημα αυτό με τον Βενιζέλον είνε αραιά, δια να γίνη πυκνοτάτη από του τελευταίου δεκαημέρου του Ιανουαρίου, κυρίως, μέχρι του Μαρτίου.
Η δευτέρα επιστολή του Βενιζέλου προς τον κ. Ηλιάκην εστάλη εις τας 27 Δεκεμβρίου, εις την οποίαν, απαντών εις λεπτομερή έκθεσιν του κ. Ηλιάκη, του απαντά, μεταξύ άλλων:
“Οσον αφορά τον κήπο συμφωνώ, με όσα γράφεις”.
Εις τας 8 Ιανουαρίου τού έστειλε τρίτην επιστολήν. Η τακτοποίησις του κήπου αποτελεί πάντοτε το κύριον ζήτημα:
“Εξουσιοδοτείσαι – έγραφεν ο Βενιζέλος εις την επιστολήν αυτήν – να κάμης ό,τι εγκρίνεις δια τον κήπον. Εκαμες καλά να βάλης να φυτεύσουν, εις το μέρος που ήταν το μικρό σπίτι, βρούβες και κουκιά. Η δαπάνη της αλλαγής του χώματος είνε εις βάρος μου, συ θα εξοδεύσης δια τα άνθη”.
Προς εξήγησιν της τελευταίας αυτής περικοπής της επιστολής του Βενιζέλου, πρέπει να λεχθή, ότι ο κ. Ηλιάκης, στενός φίλος του μεγάλου πολιτικού και γνωρίζων την αγάπην αυτού προς τον κήπον του πατρικού σπιτιού, ήθελε να βάλη… αυτός όλα τα έξοδα της διορθώσεως. Μόλις δε και μετά βίας ο Βενιζέλος τον κατάφερε να υποχωρήση, όπως φαίνεται από μεταγενεστέραν επιστολήν.
Εις τας επιστολάς του Βενιζέλου προς τον κ. Ηλιάκην δια το “μέγα” ζήτημα της διαρρυθμίσεως του σπιτιού και του κήπου που τον απασχολεί, επί τρεις ολοκλήρους μήνας, περιλαμβάνονται και μερικαί, δύο – τρεις, σχετικαί με άλλα θέματα. Εξ αυτών εξαιρετικόν ενδιαφέρον έχει η επιστολή της 13ης Ιανουαρίου τρ. έτους, εις την οποίαν ο Βενιζέλος αναφέρει την αρχήν που ετήρησε “εις όλην την ζωήν” όσον αφορά τας σχέσεις του με τους συνεργάτας του. Η επιστολή αυτή εγράφη εξ αφορμής του σχηματισμού δευτέρου συνδυασμού Φιλελευθέρων εις τας Χανιά υπό του κ. Μουντάκη.
Εχει ως εξής:
“Φίλτατε Γιάγκο,
Εις το ζήτημα της στάσεώς μο, απέναντι της υποψηφιότητος του Εμμαν. Μουντάκη, διαφωνούμεν πάλιν ριζικώς, όπως συμβαίνει τούτο από καιρού εις καιρόν επί πολλών ζητημάτων.
Ο κ. Εμμ. Μουντάκης μού ετηλεγράφησεν ότι, αποκλεισθείς από τον επίσημον Φιλελεύθερον συνδυασμόν, διότι αντ’ αυτού επροτιμήθη ο κ. Φρνατζεσκάκης, εσκόπευε να καταρτίση ίδιον ανεξάρτητον συνδυασμόν, βεβαιών με ότι ουδεμία εντευθεν θα επήρχετο ενίσχυσις των Λαϊκών και εζήτει να του δηλώσω, εάν αποδοκιμάζω τοιαύτην του ενέργειαν.
Του απήντησα ότι “εφ’ όσον απεκλείσθη από τον επίσημον συνδυασμόν, δεν αντιτάσσομαι κατά του σχηματισμού δευτέρου υπ’ αυτού φιλικού συνδυασμού”.
Ούτως απαντήσας, εξεπλήρωσα το καθήκον που είχα απέναντι συναγωνιστού, ακολουθήσαντός με πιστώς επί μίαν όλην πεντηκονταετίαν. Συ, βέβαια, έχεις την γνώμην ότι είνε εσφαλμένη η αρχή την οποίαν πάντοτε ηκολούθησα, όπως είμαι πιστός εις τους συνεργάτας μου εφ’ όσον ούτοι δεν εδεικνύοντο ανάξιοι της προς αυτούς εμπιστοσύνης μου. Αλλά θα μου επιτρέψης, βέβαια, να πιστεύω ότι εγώ έχω δίκαιον εις την περίστασιν αυτήν.
Η αλληλογραφία με τον κ. Ηλιάκην γίνεται πυκνοτάτη – έχει ως εξής:
“Φίλτατε Γιάγκο,
Επιστρέφω από την τρίτην μου επίσκεψιν εις το κατάστημα του Vilmorin χωρίς ακόμη να επιτύχω ν’ αναχωρήσουν τα παραγγελθέντα άνθη. Μου δικαιολογούνται ότι αι διατυπώσεις των πιστοποιητικών που πρέπει να τα συνοδεύουην είνε μακραί.
Παρακαλώ να φροντίσης, αν ευρίσκονται εις τας Αθήνας, να μου φυτεύσης 4 Lilas (πασχαλιές). Είνε ανάγκη να γνωρίζω αν και οι σπόροι των ανθέων δύνανται να μεταδώσουν την φυλλοξήραν.
Σου στέλλω σήμερον τους καταλόγους, των ανθέων του Vilmorin. Δια να εκλέξης ό,τι τυχόν δεν ευρίσκεις εις τας Αθήνας, αλλά κατόπιν συνεννοήσεως και με τον Ι. Φούμην, μη τυχόν πρόκειται περί σπόρων απηγορευμένων.
Παρακαλώ επίσης να φροντίσης να μου αγοράσης από τας Αθήνας 2-3 καμέλιες, διά να φευτεύσης εις τον κήπον.
“ΟΛΗΝ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΙΝ…”
“Πρέπει να έχης υπ’ όψιν σου ότι εννοώ να δώσω εις τον κήπον όλην την δυνατήν ανάπτυξιν. Και, επομένως, ότι δέχομαι επί τέλους τας δαπάνας που έχεις κάμει έως τώρα, αλλά του λοιπού θα σε παρακαλέσω να κρατής κατάλογον των εξόδων.
“Προτίθεμαι να κάμω και ένα μικρόν θερμοκήπιον. Σημείωσέ μου από τον κατάλογον του Vilmorin τα εργαλεία που χρειαζόμεθα.
“Συγχρόνως παρακαλώ να εξετάσης εάν είνε δυνατόν να εύρωμεν ένα κηπουρόν καλόν, τον οποίον φυσικά να πληρώσομεν καλά”.
Δεν ήθελε δύο σπίτια, δεν ήθελε να προκαλεί…
Η επόμενη επιστολή, γραφείσα μίαν ημέραν κατόπιν, μάς αποκαλύπτει την λιτήν και απέριτον ψυχήν του Ελευθερίου Βενιζέλου. Οι αναγνώσται μας γνωρίζουν ήδη το κείμενον αυτής. Την παραθέτομεν όμως και πάλιν κατωτέρω, ολόκληρον. Ως εγράψαμεν, η επιστολή αύτη εστάλη εις απάντησιν υποδείξεων προς τον Βενιζέλον όπως αγοράση το πολυτελές μέγαρον Μητσοτάκη, εν Χαλέπα.
Η επιστολή ολόκληρος έχει ως εξής:
«Ελαβα το γράμμα σου της 28ης π.μ., από το οποίον έμαθα με λύπην μου, ότι δεν είσαι καλά. Ελπίζω να έχη περάσει ήδη η αδιαθεσία αυτή.
Με κανένα τρόπον δεν ημπορώ να σκεφθώ ν’ αγοράσω το σπίτι του Μητσοτάκη. Τούτο θα ήτο αφόρητος πρόκλησις δι εκείνους που κατοικούν εις τρώγλας το να έχω εγώ ανάγκην δύο μεγάλων σπιτιών δια να ξαπλώνω την αρίδα μου.
Το σπίτι των Αθηνών το έκτισε η γυναίκα μου που ήτο συνειθισμένη εις μεγαλείτερα σπίτια. Αλλως τε, το έκτισε δια να είμεθα εις θέσιν να δεεξιούμεθα ευπρεπώς και την κοινωνίαν των Αθηνών, αλλά κυρίως τους διερχομένους εξ Αθηνών ξένους.
ΕΛ. Κ. ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ».
Η κατεδάφιση του πατρικού και η λαχτάρα να επιστρέψει
“Παρακαλώ θερμώς να βάλης να φυτεύσουν αρκετές βρούβες. Μολονότι αμφιβάλλω αν θα προφθάσω να έλθω να τις φάγω, αν και διαρκούν μέχρι των μέσων.
Αδελφικώς Σος
ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ”
Από την τελευταίαν περικοπήν της ανωτέρω επιστολής, δοκιμάζει κανείς την εντύπωσιν, ότι ο Βενιζέλος εσκέπτετο να επιστρέψη εις την Κρήτην εντός του Απριλίου. Πράγματι, η λαχτάρα του να βρεθή μια ώρα προτήτερα στο πατρικό του σπίτι τού είχε γεννήσει τέτοια σκέψι.
Αλλά, όπως ξεκαθαρίζει κατηγορηματικά, σε μεταγενέστερα γράμματα, δεν επρόκειτο να κατέβη στην Κρήτη προ του πρώτου δεκαημέρου του Ιουνίου. “… Οταν πεισθούν όλοι ότι δεν πρόκειται πια να με βρουν στο δρόμο τους…”, όπως γράφει ο ίδιος στην επιστολή του αυτή.
ΚΑΤΕΔΑΦΙΣΙΣ ΜΕΡΟΥΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΚΟΥ ΣΠΙΤΙΟΥ ΠΛΗΡΗΣ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΙΣ
Το επόμενο γράμμα του Βενιζέλου αφορά τα σχέδιά του δια την διαρρύθμισιν του σπιτιού της Χαλέπας. Ομιλεί περί κατεδαφίσεως ενός τμήματος αυτού, περί επεκτάσεως – η μεγάλη του αδυναμία – των ανθώνων κ.λπ.
Εις το κατωτέρω επίσης γράμμα φαίνεται ζωηρά πόσο έντονη ήταν η νοσταλγία του για το σπίτι του. Νοσταλγία που προκαλεί βαθυτάτη συγκίνησι. Ο Βενιζέλος μοιάζει με τους συντρόφους του Οδυσσέως, που με λαχτάρα επιθυμούσαν να ιδούν “και καπνόν αναθρώσκοντα” από τας καπνοδόχους των σπιτιών των.
“Πρέπει να έχης υπ’ όψιν σου – γράφει προς τον κ. Ηλιάκην – ότι αυτά που μας γράφεις δια τας προόδους του κήπου ΚΙΝΔΥΝΕΥΟΥΝ ΝΑ ΜΕ ΔΙΑΦΘΕΙΡΟΥΝ. Διότι ενώ εγώ έχω απόφασιν ότι δεν θα κατέβω παρά τας τελευταίας ημέρας του Μαΐου ή μάλλον το πρώτον δεκαήμερον του Ιουνίου, ΚΙΝΔΥΝΕΙ ΝΑ ΜΗΝ ΑΝΘΕΞΩ ΕΩΣ ΤΟΤΕ και να κατέβω ενωρίτερα. Οχι πάντως προ του Πασχα. Μολονότι ΕΝ ΟΥΔΕΜΙΑ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙ (Σ.Σ. η υπογράμμισις αυτή έγινεν από τον ίδιον τον Βενιζέλον) θα επανέλθω, προτού επεκταθή η δοθείσα εις εμέ αμνηστεία εις τους συναγωνιστάς μου…”.
Σκόπευε να εγκαταστήσει πτηνοτροφείο και κονικλοτροφείο
Η επιστολή της 28ης Ιανουαρίου έχει ως εξής:
«Φίλτατε Γιάγκο,
Σου έγραψα χθες δια την φιλοδοξίαν μου να εγκαταστήσωμεν εντός της επεκταθησομένης δια της αγοράς της προς Βορράν μικράς οικίας περιοχής του σπιτιού μου πτηνοτροφείον, κονικλοτροφείον και μίαν γαλακτοφόρον αγελάδα.
Προηγουμένως σου έγραψα ότι πρόκειται να επεκτείνω και τον κήπον εις την πρώτην πεζούλα του αμπελιού, όπου ήτο το κατεδαφισθέν μικρό σπίτι.
Δια την περιποίησιν όλων αυτών θα χρειασθή ειδικός άνθρωπος, τον οποίον θα εύρης από τους μαθητάς που παρασκευάζει η Γεωργική Σχολή που είνε εγκατεστημένη εις το εν Αμαρουσίω παλαιόν κτήμα Συγγρού (Σ.Σ. η πρόνοια του Βενιζέλου δι’ όλα και η σαφήνεια των οδηγιών του προκαλεί εντύπωσιν εις τον αναγνώστην των επιστολών του).
Την σχολήν αυτήν διευθύνει συμβούλιον υπό την προεδρίαν του πρώην γερουσιαστού Δεκάζου, από τον οποίον αξίζει να ζητήσεις να σε συνοδεύση προς επίσκεψιν της σχολής. Και ημπορείς από τούδε μάλιστα να εκλέξης και τον μαθητήν που θα προσλάβωμεν κατά την έξοδόν του εκ της σχολής, εκτός αν είνε προτιμώτερον να πάρωμεν μετά τας εξετάσεις ένα εκ των αριστευσάντων.
Ελπίζω να τακτοποιηθή το σπίτι εις τρόπον ώστε να σε ελκύη να μένεις εκεί τουλάχιστον το εν τρίτον του έτους, διότι δεν έχω, βέβαια, τον εγωισμόν να ζητήσω να εγκαταλείψης το ωραίον Ψυχικό. Αλλ’ ημπορείς “και τούτο ποιείν, κακείνο μη αφιέναι“».