Κατά την πρόσφατη εργασία συντήρησης των αλευρόμυλων του Οροπεδίου Λασιθίου και την τοποθέτηση διάτρητων πολυεστερικών ελαστικών πανιών στις φτερωτές δυο αλευρόμυλων δράττομαι της ευκαιρίας να εκφράσω τα συναισθήματα και τις εμπειρίες μου, από τα διατηρητέα αυτά μνημεία.
Αλευρόμυλοι
Το Οροπέδιο Λασιθίου, η γενέτειρα πατρίδα του Δία, υπήρξε πρωτοπόρα στην εκμετάλλευση και αξιοποίηση της αιολικής ενέργειας. Φαίνεται πώς ο Αίολος είχε ιδιαίτερη προτίμηση σε αυτούς εδώ τους τόπους, ίσως σε ένδειξη ευγνωμοσύνης προς τον μεγάλο θεό, ο οποίος τον είχε διορίσει ως ταμία των ανέμων. Δεν εξηγείται αλλιώς ότι σε τόσο μικρή έκταση γης, είχαν αναπτυχθεί κατά τα προηγούμενα χρόνια, δυο τόσο σημαντικά συγκροτήματα εκμετάλλευσης της αιολικής ενέργειας.
Το πρώτο συγκρότημα ανεμόμυλων υπήρχε μέσα στον κάμπο του Οροπεδίου Λασιθίου και ήταν αποκλειστικό δημιούργημα των κατοίκων του. Σε αυτό τον τόπο, που αναδείχθηκε ως τόπος ευρεσιτεχνίας, κατασκευάστηκε από ντόπιους κατοίκους ένας μεταλλικός ανεμόμυλος για αντλητικούς σκοπούς, ο οποίος αποτέλεσε τεχνικό βέλτιστο, γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη, εξαπλώθηκε ραγδαία αλλάζοντας κυριολεκτικά την όψη του κάμπου, δημιουργώντας ένα ανθρωπογενές περιβάλλον μοναδικό σε ολόκληρη την ανθρωπότητα.
Το δεύτερο συγκρότημα ανεμόμυλων υπήρχε στην βόρεια είσοδο του Οροπεδίου Λασιθίου και χρησίμευε για την άλεση των σιτηρών. Το συγκρότημα αυτό των αλευρόμυλων ήταν κτισμένο στην κορυφογραμμή των λασιθιώτικων βουνών, στη θέση Άμπελος, και αποτελούσε το 1900 το μεγαλύτερο μυλοτόπι της Ελλάδας. Σήμερα σώζονται τα ερείπια 24 από τους 27 ανεμόμυλους που υπήρχαν αρχικά.
Σε ένα θαυμάσιο τοπίο με εξαιρετική θέα, οι επιβλητικοί αυτοί αλευρόμυλοι είναι άρρηκτα δεμένοι με το γύρω φυσικό τοπίο, το σχήμα τους έχει υπαγορευτεί από τον σκοπό και τον τρόπο λειτουργίας τους, είναι συνυφασμένοι στην κλίμακα του περιβάλλοντος και κυριαρχεί η λιτότητα και η χρηστικότητα. Παρόλο που η δημιουργία των αλευρόμυλων δεν εξυπηρετούσε αισθητικούς αλλά λειτουργικούς κυρίως σκοπούς, πρέπει να σταθούμε στο τελικό εξαίσιο αισθητικό αποτέλεσμα, που προέκυψε από την σοφή χρήση των υλικών της φύσης, χωρίς την παραμικρή υπερβολή κατά την κατασκευής τους.
Η λειτουργία
Ο κινητικός μηχανισμός, που αποτελείται από τον άξονα, τις αντένες, τα ξάρτια, τα πανιά, η αρματωσιά δηλαδή του μύλου, είτε με όλα τα πανιά σε πλήρη ανάπτυξη ’’αρτιμόνιο’’ είτε σε ’’ντριτσαλόρι’’, πάνω στις μπροστινέλες, στις πισινέλες και στη μεσανέλα, δεχόταν την πίεση του ανέμου και ξεκινούσε η λειτουργία του αλευρόμυλου. Το αξόνι, με το αντίξονο, η ρόδα, η ανέμη και το βασιλικό σίδερο, με αγαστή συναρμογή μεταφέρουν την περιστροφική κίνηση της φτερωτής στον αλεστικό μηχανισμό.
Οι μυλόπετρες, η παναριά και η καταριά, με την χελιδόνα και την στρούμπα, συνθλίβουν το καρπό και παράγουν το αλεύρι, η ποιότητα του οποίου εκτός των άλλων καθορίζεται σημαντικά από την ταχύτητα περιστροφής της μυλόπετρας. Η τροφοδοσία του καρπού γίνεται από την κοφινίδα και τον ταϊστή, έχοντας ως βοηθητικά όργανα ελέγχου το ξυπνητήρι και τον τραγουδιστή. Τέλος το σύστημα με τα καδέρνα, τα κλειδιά, τις φάρκες και την αλευροκασέλα είχε σκοπό την περισυλλογή και το σάκιασμα του αλευριού.
Η διαδικασία παραγωγής αλευριού είχε πανηγυρικό χαρακτήρα, καθώς η κίνηση, η ροή, η περιστροφή, η εντροπία, η φασαρία που υπήρχε κατά το άλεσμα έδιδε αέρα χαράς, γιορτής, και ευεξίας. Κατά την τελετουργία του αλέσματος, έγνοιες, προβλήματα και στεναχώριες, ήταν δευτερεύουσας σημασίας, καθώς οι κόποι μιας ολόκληρης χρονιάς που άρχιζαν με την σπορά, τον θερισμό, το αλώνισμα, μέχρι την άλεση των σιτηρών, τώρα ανταμείβονται με την παραγωγή του πολυπόθητου αλευριού
. Από το άλεσμα ο μυλωνάς θα κρατήσει το 10% για τα δικαιώματα των αλεστικών, το λεγόμενο “αξά” που αντιστοιχούσε σε μια οκά, περίπου 1.282 γραμμάρια και για να ειδοποιηθούν οι ενδιαφερόμενοι και να προσέλθουν για το άλεσμα, πριν ανοίξουν όλα τα πανιά και μπει ο μύλος σε λειτουργία, συνήθιζαν να ξεδιπλώνουν το ένα πανί, να αντικρίζεται από μακριά σαν ειδοποιητήριο.
Ο μυλωνάς
Ο μυλωνάς, η ψυχή του μύλου, ο οποίος με τις υπερβολές και τα αθώα ψέματα, διατηρούσε το κέφι στα ύψη, η ζωή του κυλούσε μέσα σε ένα συνεχές βουητό από τον ήχο που έκαναν οι μυλόπετρες και τα υπόλοιπα κινητά μέρη του ανεμόμυλου. Συνήθως ήταν καλόκαρδοι, γελαστοί και είχαν την φήμη των γυναικάδων μιας και είχαν ιδιαίτερη προτίμηση στο ωραίο φύλο. Οι ατέλειωτες ώρες αναμονής έπρεπε να γεμίσουν με λέξεις κάτι που έκαναν τον μυλωνά εξαιρετικά ευφράδη, άριστο αφηγητή, επιδέξιο πληροφοριοδότη και περιζήτητο παραμυθά.
Οι καλύτεροι παραμυθάδες βγήκαν κάτω από τις φτερωτές, τα ωραιότερα δημιουργήματα του καημού και του πόθου, συντέθηκαν δίπλα στις μυλόπετρες, φαίνεται πως η κατόπετρα δεχόταν τις ερωτικές τριβές της ανώπετρας, για να παραχθεί το αλεύρι, αλλά και να ευδοκιμήσει η καλλιτεχνική φύση και η φαντασία των ανθρώπων. Εκεί μέσα στην νύχτα, στην απομόνωση, στην μουσική της φτερωτής, των ρυθμικών χτύπων του μύλου, στην μοσχοβολιά του αλέσματος, επιτυγχάνεται μια αρμονική σύμπραξη που συντελεί στην ανύψωση της καλλιτεχνικής δημιουργίας.
Η αναστήλωση
Οι ανεμόμυλοι εξακολουθούν ακόμα και τώρα να προσφέρουν την ομορφιά τους, ειδικά αν ξεδιπλώσουμε ένα μέρος από την ιστορία τους και να αφουγκραστούμε τον αμυδρό απόηχο των αναμνήσεων που συνδέονται μαζί τους. Οι ανεμόμυλοι έχουν φωνή και δύναμη, διαθέτουν φτερά και φρονιμάδα μεγαλοπρέπεια και αντοχή, βλέπουν τα πάντα, μιλούν την γλώσσα του Θεού, μέσα από τις χορδές των αντενών τους ακούγεται η απόκοσμη μουσική του σύμπαντος, για όσους έχουν αφτιά να την ακούσουν. Μην ξεχνάμε ότι οι ανεμόμυλοι αποτελούν πραγματικούς θησαυρούς της μνήμης των λαών, αναπόσπαστο τμήμα της ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς και μαρτυρούν την δημιουργικότητα των ανθρώπων των περασμένων χρόνων.
O αλευρόμυλος θεωρείται το πιο σύνθετο δείγμα μηχανισμού ευρείας χρήσης της προβιομηχανικής περιόδου, καθώς ο πολύπλοκος μηχανισμός του ήταν χειροποίητος και συναρμολογούμενος από 550 περίπου κομμάτια κατεργασμένου ξύλου. Τα τεχνολογικά αυτά μνημεία πρέπει σε ένδειξη τιμής προς τους προγόνους μας, να διατηρηθούν και να αναστηλωθούν, τιμώντας την μνήμη τους στα φτερά των ανέμων που πνέουν στο νησί μας, αφού αποτελούν παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά που πρέπει να αφήσουμε και στις επόμενες γενιές.
*Ο Γιώργος Χατζάκης είναι μηχανολόγος μηχανικός κατασκευαστής ανεμόμυλων