Η αλλοτρίωση είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται ευρύτατα στον καιρό μας. Πολλοί την εννοούν σαν αποξένωση του ανθρώπου από τις ηθικές αξίες, άλλοι σαν αποξένωση από το περιβάλλον του -άμεσο κι έμμεσο- και μερικοί σαν αποξένωση του ανθρώπου από τον ίδιο του τον εαυτό. Ποιες άραγε είναι οι αιτίες που γεννούν το φαινόμενο αυτό; Ποιες οι σοβαρότερες παρενέργειές του και ποιο αντίδοτο μπορούμε να προσφέρομε για την αντιμετώπισή του;
Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η αλλοτρίωση πρέπει βασικά να νοηθεί σαν αποξένωση του ανθρώπου από τις ηθικές αξίες, δηλαδή από ορισμένα καθολικά “πρέπει” που κάθε εποχή αποδέχεται, δημιουργεί και κληροδοτεί. Στην ουσία η αποξένωση αυτή είναι απότοκος της αμφισβήτησης των ηθικών αξιών μιας αμφισβήτησης που ανάγεται σε κάποιες εξωτερικές αιτίες και σε αιτίες καθαρά προσωπικές. Δεν πιστεύομε πια πρόθυμα, αυθόρμητα, αθώα σε «ιερά και όσια». Αντίθετα στο πλαίσιο μιας κυνικής απογυμνωτικής λογικής γεννημένης από τις διαψεύσεις και απογοητεύσεις μας, κινδυνεύομε να πιστέψομε πως ούτε ιερό ούτε όσιο υπάρχει.
Σε κάποιες άλλες εποχές υπήρχαν τρεις παράγοντες που μπορούσαν να εγγυηθούν τη σταθερότητα των «πιστεύω» και των ηθικών αξιών. Αυτοί οι παράγοντες ήσαν η παιδεία, η παράδοση και η θρησκεία. Σήμερα η παιδεία έχει μετατραπεί σε μια μονόπλευρη ειδικευμένη κατάρτιση, η παράδοση εγκαταλείπεται, ενώ το θρησκευτικό συναίσθημα έχει πάψει να διαποτίζει όλο το κοινωνικό σώμα. Ζούμε σε μια εποχή όπου οι υλικές αξίες πέρασαν στο προσκήνιο και οι ηθικές στο περιθώριο.
Σε μια εποχή, γεμάτη ερεθίσματα, προκλήσεις, ευκαιρίες, ευχέρειες, ανεκτικότητα απέναντι στην ανηθικότητα. Το τελευταίο οχυρό που μας εμποδίζει ν’ απανθρωποποιηθούμε τελείως είναι οι ηθικές αξίες. Ζούμε σ’ έναν κόσμο που πάσχει από πνευματική και ηθική κόπωση. Η αλλοτρίωση δεν έχει ερμηνευθεί μόνο σαν αποξένωση του ανθρώπου από τις ηθικές αξίες. Εξίσου βάσιμη είναι και η άποψη ότι η αλλοτρίωση πρέπει να θεωρηθεί σαν αποξένωση του ανθρώπου από το περιβάλλον του
-άμεσο και έμμεσο. Διερευνώντας τις σχέσεις του ανθρώπου με το στενό αλλά και το ευρύτερο κοινωνικό του περιβάλλον αλλά ακόμη και με τη φύση, εύκολα θα διαπιστώσομε ότι πράγματι o άνθρωπος είναι στην ουσία πλήρως απομονωμένος από το περιβάλλον του. Μια πασίγνωστη φράση του Σαρτρ «Η κόλαση είναι οι άλλοι» επιγραμματοποιεί ένα σύμπτωμα κρίσης που αποδεικνύει την ορθότητα αυτών που αναφέρονται παραπάνω: Την κρίση των ανθρωπίνων σχέσεων.
Οι άνθρωποι δεν νιώθουν συνάνθρωποι. Γι’ αυτό αντιμετωπίζουν όσο ποτέ άλλοτε το φοβερό δράμα της μοναξιάς. Αισθάνονται το βαθύ χάσμα που συνεπάγεται η έλλειψη πραγματικής επικοινωνίας. Ζούμε μέσα σε απάνθρωπες πολιτείες, ανάμεσα σε εκατομμύρια ανθρώπων και όμως είμαστε απελπιστικά μόνοι. Ξένοι με τους άλλους. Ανταλλάσομε μαζί τους κουβέντες τυπικές, αυστηρά επαγγελματικές ή όσες είναι αναγκαίες για μια στοιχειώδη συνεννόηση.
Η αποξένωση του ανθρώπου από το περιβάλλον του γίνεται πιο ζοφερή αν εξετάσομε την κατάσταση της σύγχρονης οικογένειας. Η οικογένεια περνά τη δική της κρίση, που είναι αποτέλεσμα της αμφισβήτησής της ως θεσμού από έναν υπερκορεσμένο άνθρωπο. Σήμερα ο συρμός αρχίζει να γίνεται το διαζύγιο, η άτυπη συμβίωση, με αποτέλεσμα το παιδί που γεννιέται να είναι το «γινόμενο» μιας παροδικής πειραματικής ένωσης ενός άνδρα και μιας γυναίκας. Άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα αποξένωσης του ανθρώπου από το περιβάλλον παρέχει η περίπτωση των σχέσεών του με τη φύση.
Η στάση του ανθρώπου απέναντι στο φυσικό περιβάλλον έχει πάρει διαστάσεις που εγκυμονούν κινδύνους. Αντιμετωπίζομε τη φύση μόνο σαν «ακατέργαστο» χρήμα και όχι σαν απαραβίαστη νομιμότητα και πηγή ομορφιάς. Δεν τη διαισθανόμαστε ούτε σαν αίνιγμα βαθύ, ούτε σαν μάνα, ούτε σαν διδαχή. Η αλλοτρίωση είναι σίγουρα και η αποξένωση του ανθρώπου από τον ίδιο του τον εαυτό. Σήμερα ο άνθρωπος δεν έχει καλλιεργήσει, τουλάχιστον στο βαθμό που πρέπει, τρεις βασικές ιδιότητες, που του επιτρέπουν να είναι συμφιλιωμένος με τον εαυτό του.
Πρόκειται για την αυτογνωσία, την αυτοπειθαρχία και τον αυτοσεβασμό, ιδιότητες που χαρακτηρίζουν αποκλειστικά τον άνθρωπο και κανένα άλλο έμβιο ον. Απ’ όλα τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι πρέπει να προβληθεί κάποια αντίσταση στην επελαύνουσα αλλοτρίωση που, όπως o ιός «έιτζ», υποσκάπτει το ανοσοποιητικό σύστημα του οργανισμού μας. Ο καθένας πρέπει να είναι και να γίνεται o εαυτός του, με τρόπο βαθύ και ουσιαστικό αναγνωρίζοντας το ίδιο δικαίωμα και στους άλλους.
Όλα αυτά προϋποθέτουν μία κολοσσιαία πνευματική και ηθική εξανάσταση. Χρειάζεται μια αποφασιστική και συνεχής ανθρωπιστική παιδεία, όχι σαν απλή μάθηση αλλά σαν εμβίωση κάποιων αρχών που η άρνηση ή καταπάτησή τους, συνεπάγεται έκπτωση της ανθρωπιάς. Πρέπει να ξαναφέρομε στη ζωή μας τον ΑΝΘΡΩΠΟ που είναι το καλύτερο αντίδοτο στην αλλοτρίωση.