Ήταν πρωί της 26ης Οκτωβρίου του 1957. Ο Νίκος Καζαντζάκης άφηνε την τελευταία του πνοή στην κλινική του Φράιμπουργκ. Χτυπημένος από τη λευχαιμία έδινε τη μάχη για να παραμείνει στη ζωή-ήθελε ο ίδιος να ζήσει μέχρι το 1966!
Αλλά δεν πρόλαβε. Ο θάνατός του προκάλεσε θλίψη σε ολόκληρη την Κρήτη που είχε να νιώσει τέτοιο οδυνηρό πένθος από τότε που έφυγε από τη ζωή ο Βενιζέλος, το 1936.
Ο Kαζαντζάκης είχε προσβληθεί 8 χρόνια πριν από λευχαιμία και βρισκόταν κάτω από συνεχή ιατρική παρακολούθηση.
H αρχή του τέλους σήμανε έπειτα από ένα ισχυρό εμβόλιο που έκανε, παρά τις αντίθετες συστάσεις των γιατρών του, εναντίον διαφόρων νόσων, προκειμένου να ταξιδέψει στην Iαπωνία και την Kίνα, επίσημα καλεσμένος της κινεζικής κυβέρνησης.
Tο ταξίδι έγινε, αλλά η επιστροφή τον βρήκε καταβεβλημένο. Mπήκε για θεραπεία στο εθνικό νοσοκομείο της Kοπεγχάγης και στη συνέχεια στην πανεπιστημιακή κλινική του Φράιμπουργκ, όπου χτυπήθηκε από γρίπη, που ήταν η χαριστική βολή.
Το Ηράκλειο ήταν για τον Καζαντζάκη η πατρίδα στην οποία πάντα επέστρεφε. Τώρα θα ερχόταν για την μόνιμη κατοικία του. Ήσυχος και ήρεμος. Λεύτερος που συνήθιζε να λέει. Και χωρίς να τον κυνηγούν οι σκοταδιστές, όλοι όσοι δεν μπορούσαν να δουν μπροστά.
Στόχος
Από το 1930 η Ορθόδοξη εκκλησία τον είχε βάλει στο μάτι: έκανε μήνυση και δίκασε τον Καζαντζάκη και τον Δημήτρη Γληνό για ένα άρθρο τους σε λογοτεχνικό περιοδικό. Το 1954 άρχισε ο πνευματικός διωγμός εναντίον του μεγάλου συγγραφέα.
Ο πάπας της Ρώμης απαγόρευσε την κυκλοφορία του «ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΥ ΠΕΙΡΑΣΜΟΥ». Τον ίδιο χρόνο ο Αρχιεπίσκοπος Αμερικής αποδοκιμάζει με αηδία τις “βλαστήμιες”του μαέστρου της λογοτεχνίας κατά του θεανθρώπου και ζητά να μην επιτραπεί η μετάφραση των βιβλίων του στα Ελληνικά.
Ο Μητροπολίτης της Χίου κάνη αίτηση στην Ιερά Σύνοδο απαιτώντας τον αφορεσμό του άθεου και την ποινική καταδίκη του από το Υπουργείο Δικαιοσύνης.
Ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Παντελεήμων επίσης καταδικάζει τα βιβλία του “βλάσφημου”.
Η Ιερά Σύνοδος καταράστηκε με μίσος και αφόρεσε τον Καζαντζάκη. Για να γίνει έγκυρος ο αφορισμός του χρειαζόταν την συγκατάθεση του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης. Η Ανωτάτη εξουσία της Ορθόδοξης εκκλησίας έκανε αίτηση στον Πατριάρχη Αθηναγόρα της Κωνσταντινούπολης και ζήτησε να αφοριστεί επίσημα ο «γιος του Σατανά». Στα αρχεία πάντως του Πατριαρχείου δεν βρέθηκε ποτέ επίσημος αφορισμός…
Συνάμα ζητά επιμόνως την απαγόρευση των αισχρών έργων του και την ποινική τιμωρία του από τον Αρειο πάγο, το Εφετικό δικαστήριο και τον εισαγγελέα Αθηνών.
Ο θάνατος
Η σορός του Νίκου Καζαντζάκη έφτασε στην Αθήνα στις 4 Νοεμβριου του 1957 και ο Αρχιεπίσκοπος των Αθηνών Θεόκλητος άρπαξε την ευκαιρία να πάρει εκδίκηση ενάντια στον «αθυρόστομο υβριστή και συκοφάντη».
Ορθόδοξος σύλλογος έστειλε τηλεγράφημα στον Μητροπολίτη Κρήτης και σε όλη την ιεραρχία να αρνηθούν όλα τα ιερά μυστήρια στον αντίχριστο νεκρό και να μην επιτραπεί η κηδεία του σε κανένα νεκροταφείο της εκκλησιάς. Το τετραπέρατο μυαλό του Αριστοτέλη Ωνάση έσωσε την Ελλάδα …Το ίδιο απόγευμα διέθεσε ένα έκτατο αεροπλάνο της Ολυμπιακής και μετέφερε την σορό του.
Πάντως όταν το αεροπλάνο προσγειώθηκε στο αεροδρόμιο του Ηρακλείου, μια τεράστια ανθρωποθάλασσα υποδέχτηκε τον γιο της Κρήτης. Χιλιάδες Καστρινοι, άνθρωποι της παγκόσμιας τέχνης, του θεάτρου, της πολιτικής και των τοπικών αρχών περίμεναν με θλίψη τον διάσημο νεκρό.
Το φέρετρο τοποθετήθηκε στον Μητροπολιτικό ναό του Άγιου Μήνα με την έγκριση του Μητροπολίτη της Κρήτης Ευγένιου που αψήφησε τις απειλές της Ιεραρχίας και έψαλε μια σύντομη επιμνημόσυνο δέηση. Βρακοφόροι Κρητικοί και κοπελιές του Λυκείου με εθνικές ενδυμασίες και μαύρες μαντίλες στάθηκαν δίπλα στο φέρετρο. Εκατοντάδες στέφανα κατατέθηκαν στην τιμή του Κρητικού και το λαϊκό προσκύνημα κράτησε μέχρι αργά τα μεσάνυχτα.
Κάθε δρόμος και σοκάκι του Κάστρου είχε σκεπαστεί από μια τεράστια πυκνή ανθρωποθάλασσα που θρηνούσε σιωπηλά και με αξιοπρέπεια τον μεγάλο νεκρό. Στα μπαλκόνια και καταστήματα κυμάτιζαν οι θλιμμένες Εθνικές σημαίες. Έκλεισαν τα σχολειά, άνοιξαν παράθυρα και πόρτες και ξεμύτισαν έξω οι Καστρινοί για να αποχαιρετήσουν τον συμπατριώτη τους.
Ο Μητροπολίτης Ευγένιος έψαλε την νεκρώσιμη ακολουθία παρουσία του πρωτοσύγκελλου αρχιμανδρίτη Φιλόθεου Βουζουνεράκη (μετέπειτα μητροπολίτη Ιεραπύτνης και Σητείας). Ο δήμαρχος του Ηρακλείου, ο συναρχηγός των Φιλελευθέρων Γεώργιος Παπανδρέου, ο Νορβηγός συγγραφέας Μαξ Ταου, πρυτάνεις του Πανεπιστημίου, ο Υπουργός Παιδείας και Θρησκευμάτων και διάφοροι λογοτεχνικοί σύλλογοι προσφώνησαν και τίμησαν με γενναιοδωρία τον μεγαλύτερο λογοτέχνη του αιώνα μας.
Η Δημοτική μουσική του Ηρακλείου προηγήθηκε της νεκρικής πομπής παίζοντας τον Κρητικό ύμνο. Το φέρετρο συνόδευσαν βρακοφόροι και κοπελιές του Λυκείου κρατώντας τα κατατεθέντα στέφανα.
Ακολούθησαν η χήρα του νεκρού Ελενη Καζαντζάκη, οι αδελφές του Αναστασία και Μαρία , και Έλληνες επίσημοι. Πήραν σειρά οι φοιτητές της παιδαγωγικής Ακαδημίας και άνθρωποι των γραμμάτων και του θεάτρου κρατώντας τα βιβλία του Καζαντζάκη και πίσω ακολούθησε ο λαός.
Σαν τοποθετήθηκε ο νεκρός μέσα στον πρόχειρο τάφο στην γη που τον γέννησε, η Ελλάδα ολόκληρη έγειρε το κεφάλι και τον μοιρολόγησε. Αυτή την συγκινητική εικόνα ζωγράφισαν οι Ελληνικές εφημερίδες. Η Φιλαρμονική του Δήμου έπαιξε ξανά με δέηση τον ύμνο της Κρήτης: “Από φλόγες η Κρητη ζωσμένη τα βαριά της τα σίδερα σπα και σαν πρώτα χτυπιέται χτυπά και γοργή κατεβαίνει…”
Η πρόβλεψη που όμως δεν βγήκε…
Πρώτη υπογράφει η Γαλάτεια Kαζαντζάκη, χωρίς να ορίζει χρόνο (πέθανε το 1962). Aκολουθεί ο Mάρκος Aυγέρης: «Tα πράγματα με σπρώχνουν να πεθάνω ώς το 1917» (πέθανε 56 χρόνια αργότερα, το 1973). Tρίτος, ο Kαζαντζάκης γράφει: «Λέω να πεθάνω το 1966, Aύγουστο μήνα (πέθανε 9 χρόνια νωρίτερα).
Tέταρτος ο Λευτέρης Aλεξίου: «Eγώ θα πεθάνω το 1914, Iούλιο μήνα» (πέθανε 50 χρόνια αργότερα, το 1964). Kαι τελευταίος ο Kώστας Bάρναλης: «Πάντως να ζήσω ώς τα 1930 αλλά θα πεθάνω αργότερα» (πέθανε 46 χρόνια αργότερα, το 1974).
Ο Kαζαντζάκης είναι ο μόνος που τοποθετεί μακρύτερα απ’ όλους τον χρόνο του θανάτου του (κι ακόμα πιο μακριά το 1969 σ’ ένα γράμμα του στην Eλένη Kαζαντζάκη, το 1929: «Eχω ακόμα να ζήσω 40 χρόνια»). Tην πρόβλεψή του υπογράφει μ’ ένα κεφαλαίο N, με απλωμένες λοξά τις δύο άκρες του, σαν φτερά αετού.
Πρωτοσέλιδο στις εφημερίδες της εποχής
H είδηση του θανάτου του δημοσιεύθηκε πρωτοσέλιδη στις απογευματινές αθηναϊκές εφημερίδες της Δευτέρας 28 Οκτωβρίου 1957 και στις πρωινές της επομένης όπως συνέβη και στην Κρήτη:
Στα «Nέα» ¬ στους τίτλους «Aπέθανε ο Kαζαντζάκης προχθές εις την Γερμανίαν. Tελευταία επιθυμία του να ταφεί εις το Hράκλειον της Kρήτης. Eντός των ημερών διακομίζεται η σορός του». Kαι στην αρχή του κειμένου που ακολουθεί: «H Eλλάς πενθεί τον θάνατον του μεγαλυτέρου συγχρόνου πεζογράφου της. Eις το Φράιμπουργκ της Γερμανίας απέθανε προχθές ο Nίκος Kαζαντζάκης.
H είδησις διεβιβάσθη τηλεγραφικώς προς τους ενταύθα συγγενείς του, μεταδοθείσα δε από στόματος εις στόμα προκάλεσε ζωηροτάτην εντύπωσιν και συγκίνησιν όχι μόνον μεταξύ των πνευματικών κύκλων, αλλά και του ευρύτερου κοινού, το οποίον εγνώρισε εις το πρόσωπον του Kαζαντζάκη τον μεγαλύτερον σύγχρονον Eλληνα πεζογράφον».
Στην «Aυγή» στους τίτλους: «Πέθανε στη Γερμανία ο Nίκος Kαζαντζάκης. H σορός του θα μεταφερθεί για να ταφεί στο Hράκλειο. Bαθειά συγκίνησις στους διανοούμενους και στους απλούς ανθρώπους». Kαι στο κείμενο που ακολουθεί: «H Eλλάς πενθεί από προχθές τον θάνατο του Nίκου Kαζαντζάκη.
H μεγάλη αυτή απώλεια για τα ελληνικά γράμματα ανηγγέλθη από το Φράιμπουργκ της Γερμανίας το πρωί της Kυριακής και συγκίνησε βαθύτατα τον πνευματικό κόσμο, αλλά και ολόκληρο τον ελληνικό λαό, που στο πρόσωπο του Kαζαντζάκη βρήκε έναν προικισμένο εκφραστή των ηρωικών του παραδόσεων και του πάθους του για ελευθερία και δικαιοσύνη και τον συνήντησε δίπλα του κατά τα δύσκολα χρόνια του απελευθερωτικού του αγώνος».
Ωστόσο άλλες κεντρικές εφημερίδες των Αθηνών(κυρίως συντηρητικές) είχαν πιο ενδιαφέροντα γεγονότα στην πρώτη τους σελίδα: Η διάσημη Αμερικανίδα σεξοβομβα Τζαιν Μασφιλντ μόλις είχε φτάσει κουνιστή και λυγιστή στην πρωτεύουσα και έδινε με το κιλό συνεντεύξεις…