Ίσως παραξενευτεί ο αναγνώστης από τον τίτλο του κειμένου που ακολουθεί. Πράγματι, ποια σχέση μπορεί να έχει ο Στάλιν με τον Σεφέρη; Μπορεί να υπάρξουν κοινά στοιχεία μεταξύ ενός δικτάτορα κι ενός φιλελεύθερου αστού ποιητή, όπως ο Σεφέρης; Βεβαίως και δεν υπάρχουν.
Αντίθετα, υπάρχει ριζική αντίθεση στο καίριο θέμα του τρόπου με τον οποίο αντιμετωπίζει ο καθένας τον άνθρωπο. Πάνω σ’ αυτό το σημείο θα στραφεί το σημερινό άρθρο. Διότι η αντίληψη καθενός για τον άνθρωπο καθορίζει και τη στάση του απέναντι στο κορυφαίο δημιούργημα του Θεού.
Ειδικά, όταν πρόκειται για τη στάση της πολιτικής ηγεσίας έναντι του ανθρώπου, τότε το πράγμα μπορεί είτε να λάβει τραγικές διαστάσεις και να οδηγήσει σε πολλή οδύνη και ανείπωτο πόνο ή να φέρει την κοινωνική ειρήνη, τη γαλήνη, την πρόοδο και να εξασφαλίσει την ελευθερία και το ευ ζην μεταξύ των ανθρώπων.
Αν κανείς αναζητήσει ιστορικά τη στάση της πολιτικής ηγεσίας έναντι του ανθρώπου, νομίζω πως θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ουσιαστικά δυο είναι οι τρόποι με τους οποίους αντιμετωπίζεται ο άνθρωπος: είτε ως ένα απρόσωπο εργαλείο για να επιτευχθούν οι σκοποί του πολιτικού συστήματος ή του ηγέτη είτε ως μια ελεύθερη ύπαρξη που συμβάλει, στο πλαίσιο των δημοκρατικών νόμων, στην πρόοδο της κοινωνίας και αγωνίζεται για την προσωπική του προκοπή.
Στη δεύτερη περίπτωση πρόκειται για δημοκρατικά πολιτεύματα, στα οποία ο άνθρωπος αντιμετωπίζεται ως πρόσωπο με αξία και αξιοπρέπεια, ως ελεύθερο άτομο που μπορεί να αποφασίζει για τη ζωή του, να έχει ελευθερία λόγου, να κρίνει την εξουσία και να επιλέγει τους άρχοντές του.
Εν ολίγοις, στη μεν δημοκρατία κέντρο του ενδιαφέροντος είναι ο άνθρωπος, στον ολοκληρωτισμό η επιβίωση του καθεστώτος, οπότε ο άνθρωπος ευτελίζεται σε απλό εξάρτημα του συστήματος.
Κι ερχόμαστε στην άποψη για τον άνθρωπο που εξέφραζε ο Στάλιν. Σε ένα περίπατό του με τον αγαπημένο του Κομισάριο και αναπληρωτή πρόεδρο του Συμβουλίου Υπουργών της Σοβιετικής Ένωσης Αναστάς Μικογιάν ο Στάλιν είπε πως «ο θάνατος είναι η λύση σε όλα τα προβλήματα». Ο Μικογιάν νόμισε πως πέτυχε τον Στάλιν σε στιγμές φιλοσοφικών αναζητήσεων και χαλάρωσε.
Όμως ο Στάλιν ολοκλήρωσε τον συλλογισμό του με την πρόταση: «κανένας άνθρωπος, κανένα πρόβλημα.» Δηλαδή, τα προβλήματα θα εκλείψουν, όταν εκλείψουν εκείνοι που τα δημιουργούν, οι άνθρωποι.
Αυτή η αντίληψη για τον άνθρωπο καθόρισε και τη στάση του Στάλιν και έγινε η κεντρική γραμμή του σταλινισμού. Ο άνθρωπος ως πρόσωπο δεν είχε καμιά αξία μπροστά στις επιλογές και τις στοχεύσεις του ηγέτη της τότε Σοβιετικής Ένωσης. Έτσι, έφτανε μια υπογραφή ή ένας λόγος του για να σταλούν στο εκτελεστικό απόσπασμα ή να καταδικαστούν στο θάνατο από πείνα εκατομμύρια άνθρωποι. «Εδώ στηρίχθηκε η πολιτική της φυσικής εξόντωσης φίλων και αντιπάλων, καθώς η ζωή δεν είχε καμία θέση στο σύστημα αξιών του.
Εξάλλου, στον μόνον που λογοδοτούσε ήταν η συνείδηση του η οποία ήταν πολύ ελαστική σε παρόμοια ζητήματα. Το να μη θεωρείς τη ζωή ως το ύψιστο αγαθό, σε απαλλάσσει από πλείστα όσα συνειδησιακά προβλήματα.
Το να την υποτάσσεις σε έναν σκοπό που τον θεωρείς ανώτερο από αυτήν, απλοποιεί όλους τους σχεδιασμούς.» (άρθρο του Σάκη Μουμτζή στο https://www.liberal.gr/world/to-kanei-opos-o-stalin/445077).
Στο θέμα αυτό αναφέρεται και ο Ντοστογιέφσκι στο μυθιστόρημά του «Έγκλημα και τιμωρία». Σε μια συζήτηση μεταξύ των ηρώων του έργου σχετικά με το έγκλημα, ένας από τους ήρωες, ο Ραζουμίχιν, αναφέρεται σε όσα υποστήριζαν οι σοσιαλιστές της εποχής: «Αν η κοινωνία ήταν σωστά οργανωμένη, αμέσως θα εξαφανίζονταν όλα τα εγκλήματα, γιατί δεν θα υπήρχε πια καμιά διαμαρτυρία κι όλοι οι άνθρωποι θα γίνονταν μέσα σε μια στιγμή δίκαιοι.
Την φύση δεν την υπολογίζουν, την καταργούν, την αποκλείουν. Κατ’ αυτούς η ανθρωπότης δεν γίνεται τελικά κοινωνία εξελισσόμενη δια της ιστορικής πορείας. Αντίθετα, ένα κοινωνικό σύστημα, βγαλμένο από μια μαθηματική κεφαλή, οφείλει να οργανώσει την κοινωνία αμέσως, να την κάνει ως δια μαγείας δίκαιη και αναμάρτητη, χωρίς να προηγηθεί καμία εξέλιξη, ιστορική και ζωτική.
Γι’ αυτό ενστικτωδώς απεχθάνονται τόσο την ιστορία. Η ιστορία δεν είναι παρά θηριωδίες και παραλογισμοί, και με τον παραλογισμό και μόνο εξηγούν τα πάντα! Γι’ αυτό και απεχθάνονται τόσο το ζωντανό γίγνεσθαι της ζωής. Δεν θέλουν τη ζωντανή ψυχή. Η ζωντανή ψυχή θα διεκδικήσει τη ζωή, η ζωντανή ψυχή δεν θα υπακούσει στο μηχανικό σύστημα, η ζωντανή ψυχή υποψιάζεται, η ζωντανή ψυχή ακολουθεί την πρόοδο!
Ενώ με δαύτους, το πράγμα μπορεί να βρομάει λιγάκι ψοφίμι, ενώ μπορεί να είναι φτιαγμένο από καουτσούκ, τουλάχιστον όμως δεν ζει, δεν έχει θέληση, είναι υποδουλωμένο, δεν πρόκειται να εξεγερθεί.» (Έγκλημα και τιμωρία, εκδ. Γαλαξίας, σ. 300)
Αυτή ήταν η λογική του Στάλιν. Μια λογική που «βρομούσε ψοφίμι», καθώς επιζητούσε να εξαφανίσει από τη ζωή όσους θεωρούσε ότι ήταν εμπόδιο στη δική του αντίληψη συγκρότησης της κοινωνίας.
Όμως, όπως γράφει και πάλι ο Ντοστογιέφσκι, «η λογική δεν προβλέπει παρά τρεις περιπτώσεις, ενώ υπάρχουν ένα εκατομμύριο». Λογικό επακόλουθο: «Εξαφανίστε το εκατομμύριο και όλα θα οδηγηθούν στο ζήτημα της ευζωίας!» (ό.π. σ. 301).
Από την άλλη, ο νομπελίστας ποιητής μας Γιώργος Σεφέρης, ο οποίος, κατά την απονομή του Βραβείου Νόμπελ, έκλεισε το λόγο του ως εξής: «Σ’ αυτό τον κόσμο, που ολοένα στενεύει, ο καθένας μας χρειάζεται όλους τους άλλους.
Πρέπει ν’ αναζητήσουμε τον άνθρωπο, όπου και να βρίσκεται. Όταν, στο δρόμο της Θήβας, ο Oιδίπους συνάντησε τη Σφίγγα κι αυτή του έθεσε το αίνιγμά της, η απόκρισή του ήταν: ο άνθρωπος. Τούτη η απλή λέξη χάλασε το τέρας.
Έχουμε πολλά τέρατα να καταστρέψουμε. Ας συλλογιστούμε την απόκριση του Oιδίποδα.» Κέντρο του ενδιαφέροντος του Σεφέρη είναι ο άνθρωπος, ο κάθε άνθρωπος, ως πρόσωπο, ως ελεύθερη ύπαρξη, που αναπτύσσεται αξιοπρεπώς και γίνεται σεβαστός ο ίδιος και τα δικαιώματά του και που επ’ ουδενί αντιμετωπίζεται ως εργαλείο ή εξάρτημα της λογικής ενός ολοκληρωτικού συστήματος ή ενός ηγέτη, η οποία στόχο έχει μια αμφίβολη μελλοντική ευτυχία μιας απρόσωπης ανθρωπότητας ή την επιβίωση του καθεστώτος.
Ο Σεφέρης προτάσσει τον άνθρωπο, τον θέτει στο κέντρο του κόσμου, επειδή πιστεύει πως μόνο αν στραφούμε και πάλι σ’ αυτόν, μπορούμε να νικήσουμε τα τέρατα, όπως γράφει. Και τέτοια τέρατα υπάρχουν πολλά: από τον ολοκληρωτισμό, έως τον πόλεμο, την αδικία, τη φτώχεια, την αμορφωσιά, την καταστροφή του περιβάλλοντος.
Ο άνθρωπος, ο ολοκληρωμένος πνευματικά και ηθικά, δηλαδή ο ελεύθερος άνθρωπος, μπορεί να δημιουργήσει και κοινωνίες αληθινά ανθρώπινες, κοινωνίες δημοκρατικές, κοινωνίες όπου η δικαιοσύνη συμπλέει με την ελευθερία, όπως το πέτυχαν σε κάποιο βαθμό οι αρχαίοι Αθηναίοι.
Σήμερα, παρά την επιστημονική και τεχνολογική πρόοδο, παρατηρούμε πως υπάρχουν αυταρχικοί ηγέτες μεγάλων χωρών, που εφαρμόζουν, ίσως ηπιότερα από ό, τι ο Στάλιν αλλά την εφαρμόζουν, τη συνταγή του σοβιετικού δικτάτορα. Πούτιν στη Ρωσία, Ερντογάν στην Τουρκία, Κιμ Γιονγκ Ουν στη Β. Κορέα, είναι οι πλέον γνωστοί.
Στο πλαίσιο των προσωποπαγών αυτών καθεστώτων η ανθρώπινη ζωή, ελευθερία και αξιοπρέπεια δεν λογαριάζονται. Ας πεθαίνουν ή ας δυστυχούν οι άνθρωποι. Αρκεί να επιβιώνει το καθεστώς. Κάποτε βέβαια, έρχεται η ώρα της αλήθειας και για τα καθεστώτα αυτά.
Είναι όμως πολύ αργά για εκατομμύρια ανθρώπων που έχασαν τη ζωή τους χαριν ουτοπικών οραμάτων ή ανύπαρκτων εξωτερικών ή εσωτερικών εχθρών (πρόκειται για το αφιόνι που ποτίζουν το λαό τους, ώστε να μένει αδρανής). Μας το έδειξε, εξάλλου, σε άλλη κλίμακα αλλά στο πλαίσιο της ίδιας λογικής, και ο δικός μας Παπαδιαμάντης με τη «Φόνισσά» του.
Θα επαναλάβω κλείνοντας τα λόγια του Σεφέρη: Πρέπει ν’ αναζητήσουμε τον άνθρωπο, όπου και να βρίσκεται. Κάθε απόκλιση από την επανεύρεση του ανθρώπινου προσώπου, του ελεύθερου και αξιοπρεπούς ανθρώπου, συνιστά την εκβαρβάρωσή του.
Και ο χώρος για να συναντήσουμε και πάλι τον άνθρωπο είναι μόνο η δημοκρατία, παρά τις αδυναμίες της. Δημοκρατία και άνθρωπος, άνθρωπος και δημοκρατία: οι δυο παράγοντες του πολιτισμού και της διασφάλισης του ευ ζην.